350.00. Email: brokeback67@yahoo.com

- Genevieve L. Asenjo

Si Norman Darap sa Taboan 2013.

Si Norman Darap, sangka nurse, gradweyt kang University of San Agustin sa Iloilo City, ang una nga Busalian sa Padya Kinaray-a kang 2011. Isara tana sa opisyal nga representante kang Western Visayas kadyang tuig sa TABOAN, sangka nasyonal nga literary festival kag conference nga isponsor kang komite kang Literary Arts kang National Commission for Culture and the Arts (NCCA) nga ginhiwat sa Dumaguete City. Ginbasa na dyang papel sa panel session nga may tema “Imagining the Indigene” kang Pebrero 07, 2013.

ISANG PAGBABALIK TANAW sa aking nakaraan ang aking paksa ngayong hapon. At bilang panimula, hayaan ninyo akong bigkasin ang isa sa aking binalaybay sa Kinaray-a, alay sa alaala ng aking katutubong pinagmulan. Ang pamagat nito’y “Tamarora” na pangalan ng maliit na Sityo sa dulong bahagi ng bayan kung saan ako lumaki.

Tamarora

Ang pagtukad sa buklod kun diin natukod
Ang balay kang atün mga handurawan
Mabudlay rün nga takrasün.
Wara rün tuod ang siyagit kang mga mal-am nga nagapügüng
Kanatün nga bayaan ang binulad,
Apang nagkadurura rün man mga pisti nga manok nga sarangan ‘ta lagsün
Pakgün kang puga nga nagapadura kang atün tuyo,
Nagatugro kasadya,
Nagapalid kang kamingaw kang palibot sa udtu-adlaw.
Wara rün ang malapad nga taramnan
Nga masarangan ta matais sa pagdaralagan,
Ang gadamilot nga mabugnaw nga lau nangin mara nga lupa rün lang.
Mga malahawak nga paray nabüslan kang mamurong nga mais,
Ang andang girük makatül sa kada pagsag-id kang akün panit.
Ang sapa nga masulog kun diin kita nagasipal kang sabyahanay,
Rapit rün nga mamarhan,
Indi rün makaisrut ang anang pag-ilig.
Ang atün aragyan nga banglid patukad sa wayang
Nadura ang pagkatais, budlay rün tultulon.
Nagsiük, nagdamül ang mga bariri nga masabad
Nagaduruküt sa akün panapton.
Dugangan pa kang mga lamok
Nagapahabal kang kagat sa akün mga bütkün,
Gaagrüng andang pagbüyüng sa akün mga dulungggan.
Kun daad, d’yang mga bariri kag lamok lang ang nagkaradura
Matawhay pa guru akün paranawün.
Sa pag-abot ko sa buklod,
Ang kahapo nabuslan kang kasubo
Ang yab-ukon nga wayang kun diin kita gahinampang
Natubuan rün kang mga mamurong nga hilamon,
Natumpukan kang mga laya nga dahon.
Sa pagriligad kang mga tinuig
Ang balay natün sa buklod nangin kamalig.
Kun kauna ang salüg kang balay
Nagatay-üg sa atün nga pagralagsanay
Tulad, ang sülüd rün lang kang balay
Mga sinako nga bügas halin sa patubas,
Tinabungos nga mais halin sa pagpanggas
Kag mga madamül nga lawa halin sa atün nga pagbaya.

Si Norman Darap sa Taboan 2013.

Bilang isang Tubunganon na nagsisimula pa lamang umukit ng sining gamit ang bolpen at papel, nagsisimula rin akong sumulat sa wikang alam na alam ko, ang lenggwaheng kinalakhan ko, ang katutubong lenggwahe ng aking Iloy- ang Kinaray-a.

Ang katatapos ko lang basahin na tula ay sumasalamin sa aking karanasan bilang isang batang lumaki sa kabundukan ng Panay. Nakapaloob sa binalaybay ang muling bagbabalik sa iniwang pook, makaraan ang ilang taong pag-aaral at pakikipagsapalaran sa kapatagan. Muli akong naglakbay sa mga alaala ng bawat sulok ng pook na aking kinalakhan, kasama na rito ang mga karanasang kasama ko ang aking mga kababaryo. Tulad ng mga Aytang piniling iwan ang buhay sa bundok at subukang mamalimos sa magulong lungsod, sampo ng aking mga kababata at kalaro, pinili ko ring bumaba sa kapatagan at hanapin ang kapalaran upang maging maginhawa ang buhay. Ngunit kahit anong pagsusumikap ang gawin ko, hindi ko maramdamang buo ang aking pagkatao kung hindi ko matanaw ang payaw. Parang nalulusaw ang kalahating bahagi ng aking kalag sa mga pagkakataong sobsob ako sa trabaho at pag-aaral at ‘di ko malanghap ang simoy ng kabundukan sa iraya.

Mula sa lungsod ng Iloilo, kailangan kong sumakay ng jeep at babaybayin ang apat na pu’t walong kilometro upang makarating sa banwa ng Tubungan, at mula sa bayan, sasakay ako ng habal-habal, babayahe ng mahigit pitong kilometro habang nilalasap ang magagandang tanawin at tinitiis ang daang paakyat na lubak-lubak at sobrang maalikabok na rough rode patungong Baryo Cadabdab. At mula sa baryo kailangan kong maglakad ng mahigit isang oras. Dadaan sa gilid ng bangin, sapa at palayan upang marating ang bundok kung nasaan ang liblib na Sityo Tamarora. At sa kabilang bahagi ng kabundukan ay isang bayan na bahagi na ng Antique.

Masasabi kong isa akong katutubo, akap-akap at dala-dala ko ang taguangkan ng uma sa aking pagkatao. Ang dugong nananalaytay sa aking katawan ay kawangis ng malakas na agos ng tubig mula sa kabundukan. May tatag, may dagundong ang aking dungan.

Ang aking pangungulila, pagkahidlaw sa uma ang siyang paulit-ulit na nagbibigay gahum sa akin upang sumulat sa Kinaray-a. Lahat ng mga binalaybay at sugidanung naisulat ko ay salamin ng payak ngunit makulay at makabuluhang pamumuhay ko sa bundok. ‘Ni simpling pag-igib ng tubig, pagsiga, mga gawaing uma, ambahanon, galaw at mukha ng kalikasan ay napakaganda pa lang inspirasyon sa paggawa ng mga tula. Para kasing umaagos lang ang mga salita sa aking diwa kapag ako’y nagsusulat sa katutubong lenggwahe. Mga bagay na akin napagtanto nang ako’y nakapiit na sa lungsod. Alam kong hindi ako nag-iisa, maraming mga batang manunulat sa iba’t-ibang rehiyon sa bansa ang nakaranas ng mga naranasan ko. Nagsusulat upang muli’t muling mayakap ang dating buhay bilang isang katutubo.

Pinagsisikapang sumulat sa katutubong wika kahit na, kakaunti lang ang nagbabasa at nagbibigay pansin sa ganitong mga gawa. Kahit na parang panglilimos na ito ng pag-unawa na muling maging malakas at pahalagahan ang kultura sa pagsusulat. Kailangan magsulat upang kahit sa ganitong pamamaraan ay may maiambag sa pinagkakautangan ng ating buhay sa pinagmulan. Ngunit sadyang hindi madali ang pag-ibayuhin ang mga nilalayon. Maraming balakid ang minsay nahaharap.

Isa sa mga suliraning napagdaanan ko sa pagsusulat gamit ang aking katutubong wika, ay kung hindi man kawalan, e kakulangan ng mga materyal na maaari kong basahin bilang source at mapagbasehan kung tama ba ang pagkakagamit at pagkakasulat ko ng mga katutubong salita sa paggawa ng sugidanun at binalaybay. Kakaunti lang kasi ang mga librong naisulat at nai-publish sa wikang kinaray-a. Karamihan pa ng mga librong naisulat sa Kinaray-a ay produkto ng Antique. May kakaunting pagkakaiba kasi ang Kinaray-a ng Antique kung ihahambing sa Kinaray-a ng malalayong bayan sa Iloilo. May mga salitang naiiba. Ang tono rin ng pagkakabigkas ng Kinaray-a ay nag-iiba rin depende kung saang banwa ka sa Iloilo nananahanan. Kapag mas malayong banwa, mas malalim at mas matigas din ang pagkakabigkas nila ng mga salita. Kaya sa tuwing nagsusulat ako, ang sariling boses ng Kinaray-a ng aking banwa ang aking pinakikinggan. Inaalala ko lang kung paano ang pakikipag-usap ng mga tao sa aming baryo.

‘Di madaling maitaguyod ang pagsusulat sa katutubong wika, lalo na’t hindi ganoon ka sapat ang tulong na naaambag ng mga sektor sa sentrong lungsod ng Panay. Sa mahabang kasaysayan ng Kanlurang Kabisayaan, malakas na nangingibabaw ang wikang Hiligaynon, wikang bunga lamang ng pananakop ng mga banyaga. Angat na angat ang dami ng mga nailathala babasahin sa wikang Hiligaynon sa rehiyon, tulad ng mga dyaryo, magasin at libro. Kahit na pinakamalaking bahagi ng populasyon ng probinsya ay Kinaray-a speaker. “Buki, buki timo”, ‘yang ang impresyon ng mga tao kapag nasa lungsod ka at nagsasalita ka sa Kinaray-a, kahit gaano pa kaayos ang ‘yong pananamit, titingnan ka na parang may paninimbang. May dalang hiya at pagkutya, na ika’y taga-uma. “Taga-uma kabay takün.” Kung hindi ko nakilala ang mga manunulat sa rehiyon na nakakaunawa, nagsusulat din sa katutubong wika at tumatanggap ng mga sugidanun sa Kinaray-a upang maiambag sa mga inilalathalang libro marahil matagal ko nang ibinabaun sa baul ang mga binalaybay at sugidanun na nasusulat ko sa bawat buwan.

Gaya nga ng sabi ng kapwa manunulat ko sa Kinaray-a, kung maraming side comments ang mga Hiligaynon writers na hindi ganun kalakas ang suportang nakukuha nila mula sa mga organisasyon at sektor kung ihahambing sa wikang laganap sa sentro ng kamaynilaan. E, kmusta naman kaming mga Kinaray-a writers na hindi maka-ek, dahil sa sentro ng rehiyon Hiligaynon ang nangingibabaw. Kumbaga nasa pinakadulong bahagi na kami ng pila, sa mga grupong nagsusumikap at nakikipagsiksikan upang ‘di man manguna e, mabigyan din ng puwang ang aming mga tinig. Isang daguk na nga ang maging manunulat, e dobleng dagok pa kapag manunulat ka sa katutubong wika sa rehiyon.

Marahil ito rin ang karaniwang suliranin ng mga manunulat sa mga katutubong wika sa ibang panig ng bansa. Kawalan ng matatag na suporta, kawalan ng tamang pansin sa pagpapaunlad ng katutubong yaman.

Hay! Ang dami ko nang nasabi, marahil nais ko lamang ipabatid na, sana magkaroon ng pantay na pagtingin ang lahat sa mga wikang katutubo, bigyang halaga tulad ng pagpapahalaga sa wikang nasa sentro ng bansa, Naway hindi maisantabi ang mga katutubong wika, gaanu man kaliit ang nagsasalita gamit ito.

Maraku nga salamat!
Mabuhay ang mga manunulat!

Pira ka mga libro sa kontemporaryo nga Panulatan sa Kinaray-a.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Artwork ka Tagsulat.

Kang nagaumpisa pa lang ako sulat-sulat, may sangka bahul nga hitabo – si Dr. Leoncio Deriada. Bag-o lang kato nagsaylo sa UPV halin sa Silliman University si Sir Leo, sangka bantog kag premyado nga manunulat man kag pinalangga nga manunudlo. Si Sir Leo amo gid ang bahul nga rason (bahul gid man tana nga tawo pati sa limug kag harakhak) kon andut hasta kar-on nagasulat man angud ako sa Kinaray-a. Si Sir Leo amo ang nagbagting ka lingganay kang pagpanghangkat: andut nga wara ikaw pagsulat sa Kinaray-a? Kamaan ikaw nga ang Kinaray-a nagalusot lang sa mga sinulatan kag drama nga Hiligaynon kon ang nagahambal mga timbang, obrero ukon sakada? Mapasugot bala kamo nga ang inyo hambal amo ang limug pirmi kang mga suruguon nga hangag, buki kag ginakadlawan? Ay abaw, daw ulianun si Sir Leo sa paghambal kag pagsumbat hasta nga daw nag-init man ang akun talinga kag pamatyag.

Pagkatapus ka mga workshops kag pagbakero ni Sir Leo, nakabaton kami ka venue grant halin sa Cultural Center of the Philippines (CCP) sa pagpanikasug ni Alex kag ana’ng mga grupo kato sa San Jose, Antique. Pito kami ang maswerte nga nagtukad sa Art Center sa Mt. Makiling, Laguna: Gerry Antoy, Edison Tondares, Felicia Flores, Leah Marlie Pagunsan, Moi Magbanua, Alex kag ako. Sa sangka semana, iririmaw kami nga nagsulat, nagkaun, nagturog kag nagdamgo kang panulatan sa Kinaray-a. Masadya kag mabinungahun ang amun pagbasa kag mabusisi nga pag-usisa ka tagsa namun ka mga sinulatan nga ginatawag namun “gus-abanay”sessions. Antes kami magdulhog pauli, nangako kami nga magsulat sa Kinaray-a umpisa kato. Gintukod ang Tabig Hubon Manunulat Antique sa handum nga ang tabig kang panulatan amun masudlan kag mabuta (kag mahimo nga tabungos, lahug ni Sir Leo).

Pagkasunod nga tuig 1989, ginbuksan kang CCP ang anda’ng writing grants sa regional languages. Wara it kategoriya ang Kinaray-a bangud natingub lang sa Hiligaynon. Ginhambalan ako ni Sir Leo nga magpreparar ka akun entry sa Kinaray-a ugaring bukut ako sigurado kon bala makumpleto ko ang anum ka mga binalaybay nga kinahanglan para makaentra. Nagsulat man ako pero daw mga darwa pa lang akun natapos. Rapit run kato ang deadline kag sangka hapon sa opisina, nag-abot si Tyo Tagoy. Ginpangita na ako kag ginpamangkot kon may entry ako para sa kontes ka CCP. Hambal ko nagsulat ako pero kulang pa kag basi indi ako makahingagaw. Ang sabat ni Tyo Tagoy daw dinamita sa akun pamatin-an: Milagros, indi ka na mag-entra kay ngaa sigurado na, in the bag ko na ang premyo. Abaw, patawarun lang ako ni Tyo Tagoy pero indi ko gid malipatan kag lubos man nga ginapasalamatan ang ana’ng “in-the-bag” nga linya nga nagtulod tapat kanakun sa pag-entra.

Nakahingagaw gid man ang akun 6 ka mga binalaybay sa Kinaray-a. Nagdaug ako kato kang beynte-mil pesos nga writing grant (18 ka binalaybay tanan ang dapat masulat sa sulud ka sangka tuig) kag ang Kinaray-a ginkilala kang CCP nga tuhay sangsa Hiligaynon. Pagkasunod nga tuig, nagdaug man kang writing grant si Alex kag nasundan pa gid kang mga workshop, mga hirikuton kag duro nga mga pagdaug ka mga manunulat halin sa Antique. Nagduro ang bag-o nga mga manunulat bangud sa mga workshops nga sa gihapon sa masadya nga pagbakero ni Sir Leo. Kang 1992, ginbalhag ang Kinaray-a issue kang ANI 19, ang literary journal ka CCP. Nagasunod-sunod lang kato ang mga kontes kag duro pa gid nga mga pagdaug sa pagsulat indi lang sa Kinaray-a. Nagapangayaw kag nagadaug pa ang mga taga-Antique sa English, Filipino kag Hiligaynon nga mga kategoriya.

Paglipas kang 25 anyos, bukut malain nga padayon man gihapon ang pagsulat, pagbalhag ka mga libro, mga drama ukon play, pagkomposo ka mga kanta kag pagdara kang panulatan sa worldwide web pareho abi ka Balay Sugidanun kag iban pa nga websites. Bugal kang Antique ang premyado nga manunulat, Prof. Genevieve Asenjo, kang gindara na ang Kinaray-a nga panulatan sa bantog nga International Writing Program kang University of Iowa. Makahambal kita nga napakita gid man kag padayon ginapabutyag nga ang Kinaray-a sarang makapautwas kang pinakadalum nga mga baratyagun kag pinakatayog man nga mga paminsarun.

Mamangkot kamo – ano gali ang natabo sa Tabig? Indi malikawan ang pagkadura kang Tabig. Natabo ang pagpangabuhi kag nagrinapta kami nga pito pero nasabwag run ang binhi sa uma kang Kinaray-a nga panulatan. Para kanakun, mayad ang signos nga nangin passé ang tabig, ukon naglipas ang kapuslanan na bilang symbolic nga surudlan tungud sa pagkabugana kang patubas. Tuman ka gamay ang tabig para sa Kinaray-a nga panulatan kag indi lang tabungos kundi kamarin run ang kinahanglan.

Si Sir Leo Deriada kaimaw ang pira pa ka mga manunulat kang rehiyon nga nagakilala ka anang bahul nga nahimo: Isidoro Cruz, John Iremil Teodoro, Pangga Gen.

Sa sangka writers workshop sa Baguio kauna, maswerte ako nga nakaimaw kag nakaistorya bisan bugu lang sa sangka lagting nga manunulat kag National Artist for Literature,NVM Gonzales. Sangka grupo kami kato nga bataun nga mga manunulat nga daw mga totoy nga nagasunod-sunod kay NVM. Medyo sakit run kato ang ana’ng tuhod kag kuri ang pagsaka-panaog na sa hagdan-hagdan nga aragyan kang UP Baguio. Kami ang grupo nga nagahulat pirmi ka na. Pagkatapos kang pagpakilalahay kag pagkabati na kang UP Visayas kag Kinaray-a, ginbalikid ako ni NVM kag ginhambalan: Ah, kayo pala ang kinukwento na eksperimento ni Leoncio. Nagkadlaw lang ako kato pero pagkalipas kang 25 anyos, amo dya ang akun sabat: huud, isara ako sa mga “first generation lab rats” ni Sir Leo, pero sugidan ta ikaw, bukun tana it buang-buang nga scientist.

Kay Sir Leo Deriada, duro gid nga salamat sa gihapon kag sa tanan nga manunulat sa Kinaray-a, padayon kita!

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nasa 5 wika ang antolohiya. Si John Iremil Teodoro ang nag-edit ng Hiligaynon at Kinaray-a, si Marjorie Evasco ng Cebuano at English Poetry kasama si Susan Lara sa Fiction, at ako sa Filipino para sa tula at maikling kuwento.

Kabilang sa Filipino ang mga akda nina Arbeen Acuna, Vijae Alquisola, Mark Anthony Angeles, Jonathan Davila, Joselito delos Reyes, Irish Angelica Ibon, Phillip Yerro Kimpo, Nikka Osorio, Carlos Piocos III, Edgar Calabia Samar, Charles Tuvila, Enrique Villasis, Winton Lou Ynion, Christoffer Mitch Cerda, Vladimeir Gonzales, at Bernadette Neri.

Inaasahan ang paglabas ng susunod na antolohiya sa 2015.

Narito ang aking Introduksyon:

Dahil ang Iyas ay Hiyas at Narito ang Pagpapadayon

At ano na ang nangyari sa mga iyás, matapos maaruga, isang linggo, nang tag-araw na iyon, sa Balay Kalinungan sa St. La Salle, sa syudad ng Bacolod?

Iyás: Pangngalan. Salitang Hiligaynon para sa binhi, tubó, butò. Salingsing.

Kung ang pangangamusta na ito ay isang pagpoposisyon ng impluwensya at impact ng institusyon na IYAS bilang isang mapag-arugang mga kamay sa pagtubo, pananalingsing, pamumukadkad, paghahalimuyak, pagbubunga’t pagmamatamis ng mga naging fellow, narito ang walang paumanhin na pagtatanghal ng presensya ng produksyon sa Filipino ng isang writing workshop. Narito ang integridad ng mga paghahanda bago ang nakatakdang araw na iyon ng pagsumite, nang oras na iyon ng pagkatanggap ng tawag at email na isa ka nga sa 15, nang moment na iyon sa araw na iyon ng ‘yong pagkasalang-paslang, nang buong linggong iyon ng Abril ng ‘yong taon. Maging, at lalo na, nang mga sumunod na taon pagkatapos ng IYAS; nang paglipas ng panahon.

Narito ang hakop ng mga tula, maikling kuwento, dula. Mga handum (pangarap) na maging isa sa mga manunulat – published at award winner– ng/sa bansa, na siya na ngayong handumanan (alaala), dahil nagkatotoo nga at nangyari na (nagka-Palanca, nagka-libro, etc.), at kung gayon, isa na ring instrumento sa/ng pagsusukat sa naabot, narating. Kaya ang handum, na naging handumanan, kaakibat o kaalinsabay ang/ng imbestigasyon at refleksyon, ay may potensyal na maging handurawan. O siya na nga, siya na rin. Ikonsidera halimbawa ito: handuraw: pandiwa. Pagbabalik-tanaw. Akto ng pag-alaala. Handurawan: pangngalan. Handuraw + larawan. Imahen ng alaala. Halimbawa, isang kongkretong bagay tulad ng baul sa Balay Kalinungan. Ngunit ito ang interesante: ang larawan sa salitang ito ay hindi lamang isang imahen ng alaala, kundi gayundin, ng hinaharap.

Visyon.

Ang paghanduraw kung gayon ay isa ring paglalatag ng bukas. Lalo pa nga ba dahil ang iyàs ay hiyas – s’ya na rin, s’ya na nga.

Narito ang mga hiyas: “itong mga paa,” itong “panalangin ng panahon,” “turista,” “alitaptap,” “painted bird,” “alamat ng batobalani,””kasiyahan ng mga isda,” “pusa,” “katok,” “bago makatawag nang long-distance,” “kung paano pinapatay ang issue,” at iba pa, gayundin ang mga wala rito, ang mga hindi naisama. Dahil higit pa sa mga narito rin ang alam natin, ang mga akala natin alam na natin, at nauunawaan na, o di kaya’y natanggap na.

Narito ang mga hiyas tungo sa maligayang pagbabasa, tungo sa kagalingan sa pagsusulat, at higit sa lahat, tungo sa intelihenteng pagdidiskurso sa mga pangyayari sa ating buhay at lipunan: ang pagpapadayon sa pag-akda at publikasyon.

Publiko. Ang paglikha nito, pag-aruga, sa pagpapatuloy ng sining — ng buhay.

Duro gid nga salamat!

“Beast of Burden,” Bobby Wong, Jr. (www.postcardsfrommanila.com)

Wara takon it subo,
Wara’t pag alang-alang,
Daw karbaw sa lamawan;
Gausap ka binalon nga hilamon.

ANG LUMPIA MAY SARSA

Kundi timo mag-abot,
Kundi timo magkadto,
Kun san-o ko gusto
Agud ang ugtas magpasuksuk
Sa akon sang imo tsinelas -
Bisan ikaw suba nga bugalon
Sa taytay pa matabok
Pakadto sa akon.
Ang imo pagka-ila nga daw sa ilahas,
Akon tuubon sa sinupot nga panguy-ab:
Agud maghagop nga daw pating
Kag anta nga kuring.

PAGKAPANAS SANG HAPAW SA LANGIT

Tungod sa batak sang akon dughan
Nga daw butong sang naluyag nga bulan
Ikaw makatilaw sang wala nimo mauyatan
Nga ang imo pagkahuya
Amo ang sampat sa akon paghulat
Daw dama de noche nga gabuskag
Lamang sa sirum pagkadula sang sanag.

ANG GUGMA SANG KARBAW

Ikaw makabangod sang gugma
Nga indi ka kasampot
Kay nagpitla imo dila
Sa dulot sang dalit sang pagkahidlaw
Sa akon sungay nga mabu-ot
Sa akon lawas nga mabukod nga matambok
Sa sulod sa panit nga magutok
Ang hapdi sang imo wa-ay nagahirab nagakurog

ANG KAW-IT KANG MARTILYO

Ginpaypayan sang haron sang panganod
Ang haron kang ana kalo
Samtang nagapamanday sa atop
Gindagit ang kainit
Apang ang mga balaydan nga ginlabo
Kag ginlansang wala magabot
Ang kisami sang langit narumpag
Naghanot sa iya antos.

__________________________
Si Nikos H. Primavera, 38, taga Sta-Cruz, Arevalo, Iloilo City. Nagtapos sang BA Sociology-Management sa UP in the Visayas sang 1998. Ang iya thesis amo ang F. Sionil Jose’s The Rosales Novels: A Sociological Inquiry. Nabalhag siya sa Mantala (NCCA, 2000) kag sa Home Life Magazine (2001). Fellow siya sa Hiligaynon sang nagligad nga IYAS National Writers Workshop sa University of St. La Salle sa Bacolod City nga isponsor kaimaw sang NCCA.

Ulan

Luyag ko magsaot
sa idalum sang ulan,
samtang ginatuslok-tuslok nila
ang akon nga panit.
Agwantahon ko ang kahapdi,
batyagon ko ang kada tuslok
kay kis-a lang ini.

Luyag ko magsinggit
sa tunga sang madamul nga ulan.
samtang ginasumbag nila
ang akon kalawasan.
Agwantahon ko ang kasakit,
batyagon ko ang kada sumbag
kay labay lang ini.

Luyag ko magnganga
kag sal-un ang ulan,
samtang ginasulod nila
ang akon nga kaunod-unodan.
Batyagon ko
bisan malumos na ako.
Tilawan ko gid ang sabor sang ulan
kay sila indi permi magat
u
l
o.

Water Lily

Malapad ang sapa.
Napuno ini sang nagalainlain nga mga isda.
May lumot nga nagapurong.
May paka man nga wala patay ang kala-kala.
Naglumpat ang tilapia. Sakam niya ang water lily.
Nahabsikan ini sang madamul nga tubig.
Water lily nga may ugat
nga nagalagaw sa idalum,
may bulak nga
nagapamuyayaw
sa asul nga kalangitan.
Ang dahon niya
nga nagalutaw sa tubig
mga dahon nga indi gid mabasa.

Si Winston Gallo taga Oton, Iloilo. Ga-eskwela subong sa West Visayas State University, 3rd year, BSEd major in Social Studies. Nangin fellow sa 13th IYAS National Creative Writing Workshop kadyang 2013.

Ni JESUS C. INSILADA, Ed.D.

Litrato: James Singlador.

JESUS C. INSILADA, Ed.D., manunodlo ka English sa Alcarde Gustilo Memorial National High School, Alibunan, Calinog, Iloilo. Outstanding Teacher ka eskwelahan kag anda Division. Makaduha ka beses nagdaog sa Short Story – Hiligaynon, Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. Pinakabata nga nobelista sa magasin nga Hiligaynon (“Mga Alibangbang sa Handurawan”).

Ikaduha ko dya nga tuig nga nagatudlo ka English VII ka K to 12 nga desinyo sa kayang ka Basic Education Curriculum. Ang nahauna nga leksyon sa First Quarter may tig-ulo nga: Valuing Our Elders’ Wisdom. Sa panugod pa lang ka mga dapat tun-an sa amo dya nga asignatura, interesante dun katama, indi lang para kanakun, kundi mas dugid sa akon mga tumoruon sandig sa anda partisipasyon kag kapagsik sa pagbahinay kag pagtalakay ka mga hurobaton sa anda Learner’s Package kag sa mga hurobaton man nga anda nasalod sa baba ka anda kamal-aman.

May mga hurobaton halin sa nagkalainlain nga pamusod ka aton pungsod nga nasulat sa nagkalainlain nga pulong. Siempre pa, ang amon kalipayan kag kahulasan nagasagahay sa pagtalakay ka nagaragumo (daw sinanlag nga mais) nga hurobaton sa Kinaray-a. Nagapakilala dya nga ang MTBLE ginaintegrar sa pagtudlo ka mga asignatura sa hayskol bisan sa English nga sang-una, may Speak English Policy nga istrikto nga ginapatuman sa mga manunodlo samtang nagalatag/nagaladlad ka leksyon.

Mahambal ko gid, manggaranon ang kinaugali kag dilambong ka aton mga kamal-aman nga anda dun nadihon bag-o pa man kita ginsakop ka mga Katsila. Manggad naton dya bilang isa ka katilingban. Daw tubig sa bubon nga nagaalimbukad kag nagasagahay. Waay kahurobsan. Ginasalamin ka aton mga hurobaton ang aton mga kinaaton. Daw pag-atubang sa masinaw nga tubig. Makita ta ang aton bayhon kag nawong. Nagatighaw dya ka aton kauhaw sa pagpangita ka aton tunay nga ginhalinan kag pagkatawo.

“Ang indi magbalikid sa ana ginhalinan,
“Indi makalab-ot sa ana padulongan.”

Karang ginpamangkot ako (bilang kabahin ka paraagyan sa pagpili ka outstanding teachers sa bug-os Filipinas) kon ano ang akon mapabugal tuhoy sa mga kabataan sa uma kon ikumparar sa mga bata sa siyudad, dayon ko nga ginsabat ang anda mayad nga pagbinatasan. Matuod gid, may mga bata pa dya tana nga nagahulat sa gate agod magbuol ka bag ni Ma’am ukon mabug-at nga dara ni Sir. Nagadungok kag nagagoodmorning sa anda masumalang nga manunodlo kag mga bisita. Indi man tama ka taas ang amon NAT results, mapabugal ko gid ang amon mga kabataan dya sa uma.

“Mas labi pa sa bulawan,
Ang mayad nga pagbinatasan.”

Isa pa gid ka hurobaton tuhoy sa mayad nga pagbinatasan matigda nga nagahambal:

“Anhon ang kaaram,
Kon daramhak sa pagbinatasan.”

Indi manigar, haros tanan ka amon mga bumolutho, imol. Kalabanan ka anda mga ginikanan, mga mamumugon ukon enkargador (hay waay ti kaugalingon nga lupa nga matalauma), manogsaging (kumprador ka saging nga ginabaligya sa Dakbanwa Iloilo), ukon indi gani, nagapangamo ang nanay sa banwa kag siyudad kag ang tatay, kartap (karga-tapas ka tubo) ang obra.

Litrato: Bobby Wong, Jr. (www.postcardsfrommanila.com)

Nakita ko ang paglaom sa anda mga mata. Ang dya nga hurobaton nagadara ka kapagsik kag bitamina sa anda lawas kag buot agod magpadayon ka sikad. Kalabanan ka mga laki ko nga tumoruon, nagasideline sa pagbiyahe traysikad kada Sabado kag Dominggo.

“Ang kabuhi daw karito nga nagabuyong:
Paidalom-paibabaw, paibabaw-paidalom.”

Wara ako nagakataka sa pagsulitsolit. Makatibawas gid kita. Pareho man lang kita nga sa adlaw-adlaw nga tanan, nagapanglaghap ka aton mga kinawara. Amo gid dya ang kabuhi. May tion nga may kasadya, may kasubo man. Kon kaisa bugana, kon kaisa ginakulang. Kon kaisa nagakadlaw, kon kaisa, nagatangis.

“Ang kasadya kag kasubo,
Kon indi kapid, magbugto.”

Katandos lang gid ang aton puhonan. Agod mabuhi kag indi magutman.

“Sa tawo nga waay nagamara ang alismod,
Waay ginakulang sa urosangon ka hingodhingod.”

Magpananom gid. Hambal ka mga mal-am, waay man kuno nagadugo ang lupa. Ti, tanom/tisuk/tibsok lang ka sanga ka balunggay kag balingahoy; sabwag ka lamigas ka tagabang, tarong, kag lunga; mahulas man lang itanom kag pabuhion ang kamote kag tangkong. Sa kahon ka taramnanan, padayon ang pagtubo ka lupo. Sa wayang, duro nga kulitis ang makutol. Sa banglid, may labog nga nagatubo, kapayas nga maipu. Sa pangpang ka suba, may uhong, ligbos, kag mayamaya nga masapwan.

“Ang nagapanagap, may makit-an;
Ang nagapakuribong, magutman.”

Nan, amo gid dya ang gusto ko hambalon, ginasulitsolit ko nga dagilon. Hay ang matamad waay gid ti mayad nga dangtan.

“Ang matamad nga tawo,
Waay nagaasenso.”

Litrato: Bobby Wong, Jr. (www.postcardsfrommanila.com)

Ginalangkag gid ako sa pagtipon ka duro nga mga hurobaton nga ginhuwad ka akon mga tumuruon nga anda man ginsalod sa daw busay nga baba ka anda kamal-aman nga merko/merka, busalian/babaylan, siruhano/siruhana ukon ordinaryo nga mga tinuga nga nagapula ang baba ka minama kag maskada, tadlong man ang likod ukon nagapamaston, itom man ukon bukay dun ang buhok.

Nagaalimbukad kag nagasagahay ang mga hurobaton sa mabinalaybayon kag madalom nga pakahulogan. Amo dya ayhan ang isa sa pinakauna nga poetic form nga pirme ginadangal ka mga tawo kato, halimbawa abi kon nagapamanggas ukon nagapangani.

“Ang lamigas nga ginpanggas,
Mamunga ka handom.”

Nahangpan ka aton kamal-aman ang kamarahalon ka paghulat, ka husto nga paghimo ka mga tikang; May paghangop sanda nga ang tanan indi mabuol sa padali kag pagpakahulas.

Kon gusto malambot ang bunga sa tuyong,
Ang kahoy indi pagtapson.

Gusto ko ipahanumdom kananda nga sa pag-eskwela (bilang halimbawa), nagakinahanglan nga mag-umpisa sa puno, sa una nga tikang, sa pag-antos, sa pagpanikasog, asta malambot ang tuyong/punta/dungkaan nga amo ang katumanan ka anda mga handom. Hambal ko, waay ti maestro kag maestra nga nagturog lang, pagbugtaw na, may lisensya dun tana sa pagtudlo, nagasuksok dun tana ka uniporme, kag nagaatubang sa mga bata. Waay ti engineer, seaman, mananabang, ukon doktor nga waay naglatas sa banas ka pagpangabudlay kag paghimakas bag-o nalambot kon ano man sanda dukaron.

Matapos ang amo dya nga turon-an, isa lang ka requirement ang ginpangayu ko sa akon mga tumoruon. Linghod pa sanda ka tama agod magdihon ka anda kaugalingon nga hurobaton. Indi isyu kanakon kon masulat dya nanda sa Kinaray-a bisan pa nga English ang amon asignatura. Obra dun da tana ka translator ang pagligwat sa urihi. Ang marahalon, makadihon sanda ka anda kaugalingon nga hurobaton, panganay nga nagailig-sagahay sa anda baratyagon.

“Where dya i-write, Sir?”
“When dya i-pass, Sir?”

Hat-on tanda mag-Ingles. Pay maintindihan ko. Nagayuhom ako sa pagsabat nga anda padayunon nga sulaton/ligwaton sa tagipusuon. Ipasa nanda dya sa anda kabataan, kag sa anda kaapuhan, kon lutu/tanang dun ang anda paghangop sa mga kamatuoran ka kabuhi kag pagkabuhi.

Litrato: Jonathan P. Jurilla. Halin sa Facebook album nga “Still Life.”

Ni JP ANTHONY CUÑADA

Atty. JP Anthony Cuñada, tubo sang Pilar, Capiz. Labor kag litigation lawyer nga may opisina sa Pasig kag sa madali na lang, sa Capiz. Naga-apprentice sa pag-asikaso sang duta kag mga palanublion.

Kon wala ka
Ang pagsinugilanon kaangay
sa pagsakay sa salakyan
nga wala kariton.
Masadya ini sa mga bata
nga nagahampang

apang indi sa mga tigulang
bangud luyag naton
may malab-ot nga doog.
Maskin sa diin nga doog
nga masarangan lab-oton
sang gasolina, sumsuman,
ilimnon ukon kahulogbon.

Ang pagtipon sang imo mga abyan
ginabulag sang kalinong nga malapad pa
sa antad sang dagat
sang imo ginahamtangan.

Ngaa ang mga tinaga
nga kon makalab-ot man
sa punta sang dila,
nagapabilin nga nagaalungayngay didto?

Wala ang kahagpok
sang imo kadlaw
nga daw hilaw nga mangga
nga makapaagay sang laway.

Para kay Alberto Edzel Sualog

“The Flower Farm,” Bobby Wong, Jr. /www.postcardsfrommanila.com

Sa kadulom ang mga tinaga mo ang magaiwag.
Sa mga pagsulay ikaw ang kapyutan sang amon kalag.
Kon ang mahamungaya nga kasanag imo matawag
Piho nga ang amon pagpalangga sa imo indi gid magbulag.

Patam-isa ang amon dila, ang amon mga huna-huna
Agod ang amon mga binalaybay mangin bugana.
Ikaw kag ikaw lamang ang amon dayawon
Hangtud sa pagkaubos sang tanan nga tinion.

[15 Agosto 2013 Huwebes
7:17 s.a. Miriam College]

Ginbasa nga pangamuyo sa pagtiripon-hinun-anun parte sa pungsodnon nga ortograpiya sa Miriam College, Quezon City, sa amo nga adlaw.