@miamiac /Instagram

Salin mula sa Hiligaynon ni GENEVIEVE L. ASENJO

Nanalo ang orihinal na versyon ng ikatlong gantimpala sa 1997 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, kategorya ng Maikling Kuwento – Hiligaynon. Sa kasalukuyan, apat na unang gantimpala at tatlong pangalawa sa ganitong kategorya (isa na lang para maluklok sa Palanca Hall of Fame) ang hinahawakan ni Alice Tan Gonzales. Siya ang pinakapaborito kong manunulat sa Hiligaynon. Premyado rin siya sa kanyang mga binalaybay (tula), iskrip at dula, at kwentong-pambata. Naging guro ko siya noong kolehiyo sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo. Siya rin ang may huling hawak ng NCCA Prize (2011) para sa rehiyon para sa kanyang bagong koleksyon ng mga sugilanon.

Naisalin ko ito noong 2007. Nabalikan kamakailan. Sinisikap ko pang i-retrieve mula sa mga lumang USB ang dalawa pang naisalin sa kanyang mga sugilanon. Heto muna sa ngayon at may permiso ito mula sa kanya na malathala dito. Narito rin ang isa kong papel na nabasa sa isang kumperensya, Ang Kasarian At Rehiyon sa mga Sugilanon ni Alice Tan Gonzales (PDF). – GLA

Iloilo City: Seguiban Publishing, 2009. Mabasa diri ang orihinal.

Kalungkutan. Ito ang aking nakuha sa pag-iisip sa takbo ng aking buhay. Ganito nga ba kapag tumatanda na ang isang babae?

Napaka-morbid na kaisipan para sa aking kaarawan.

Kinuha ko ang telepono. Nag-dial. Hindi na ako makakapaghintay pa.

“Hello?” Si Larry sa kabilang linya. “Gem?”

“Oo. May pupuntahan ka? Labas ‘sana’ tayo.”

“Hindi ako pwede ngayon, Gem. Papunta kami ni Dave sa Antique. May bagong klinik doon na nag-inaugurate ngayong araw. May dinner alas syete. Kailangang nandoon kami. Alam mo naman kaming mga drug pushers. Presence. Palakasan.”

“Ngayong araw?” Parang gusto kong idagdag na “birthday ko.” Pero gusto kong malaman kung talagang nakalimutan niya.

“Mam’yang gabi. Bukas na lang, pwede?”

Nanghina ang aking balikat. “Sige lang, Lar. It’s not important,” sabi ko with grand irony.

“Sige, Gem. Tawgan kita buas.”

“Goodbye, Larry,” wika ko na hindi na hinintay pa ang kanyang sagot.

Nangyari nga ang kinatatakutan ko. Kung minsan tag-isang linggo na hindi siya makakatawag. Out of town kuno siya. Sige lang. Ngunit kaarawan ko ngayon at nakalimutan niya. Kahit papunta siyang Antique kung hindi lang sana siya nakalimot sa birthday ko. Kung may pinadala lang sana siyang gift. Na flowers.

Hindi ako dapat umiyak. Pag-iisipan ko kung ano ang aking gagawin. Sobra akong anxious kung kaya’t nag-undertime ako at naghintay kung darating o di kaya’y tatawag man lang si Larry. Sana niyaya ko na lang sina Mila at Rose na magmiryenda o maghapunan. Mga kaibigan ko sila sa bangko. Pero palagi lang silang nagmamadali. May mga anak kasing maliliit.

Kinuha ko ang kard sa regalo nila Mila at Rose. Binasa. “We know you will be needing this very soon. Happy birthday.”

Ang akala nila malapit na akong ikasal. Natatawa ako. Parang iiyak. Dadalhin ko na lang siguro ang dinner set nila kay Papang. Si Papang hindi man lang nagpakita na nagugustuhan niya ang mga inuuwi ko dahil hindi siya kumporme sa mga ginagawa ko sa aking buhay. Sabi niya na mabuti lang at wala na si Mamang para makita ang aking mga pinaggagawa. Pero sa tingin ko, mas mabuti sana kung nandito lang si Mamang.

Two years ago, humingi ako ng transfer sa Iloilo upang maplantsa ko ang gusot kong buhay. Pero ang sabi ni Papa lumayo ako para hindi niya makita ang aking pagmimilagro. Hindi niya nakita si Larry. Hindi man lang nakasama si Larry sa akin sa Bacolod. Siguro matutuwa si Papang kung makikilala niya si Larry. Kaedad ko, may hitsura, mataas ang income. Detail man si Larry. Pero nasisiguro ko ngayon na hindi na talaga sila magkakakilala pa ni Papang.

Ang morbid talaga. Kailangang may kasama ako. Iniangat ko ang telepono. Sino ang aking tatawagan? Hindi rin naman makakalabas sina Mila at Rose. Sino sa mga dalaga? Si Malou? Si Jenny? Si Chato? Gabi na sila kung umuwi. Isa pa, hindi naman kami close. Nabo-bored ako sa kwentuhan namin tungkol sa sale sa department stores, bayo, sapatos, o sa buhay ng ibang tao. So, sino kaya? Si Claire! Siguro si Claire na lang. Nakilala ko si Claire last month sa birthday ni Chato. Second cousin siya ni Chato. Magaan kaagad ang loob ko sa kanya. Last week, nagkabanggaan kami sa Bargain House at nagkayayaang mag-snacks. Doon kami nakapagkwentuhan kay Freud. Maraming alam si Claire. Director siya ng isang NGO na nag-aasikaso sa mga babaeng nangangailangan ng tulong. Walang bana. Baka pwede siya.

Hinugot ko ang calling card niya sa aking wallet at nag-dial.

“Hello. Good afternoon. D’yan ba si Claire?”

“Speaking. Gemma, ikaw ‘to?”

Tumawa ako. “Alam mo.”

“Kilala ko ang boses mo. Nakatawag ka.”

“Libre ka?”

“In thirty minutes. May tinatapos lang akong problema dito sa opisina. Bakit naman?”

“Birthday ko.”

“Happy birthday! So, iniimbita mo ako sa party mo?”

“Dalawa lang tayong lalabas.”

“Ang boyfriend mo?”

“Out of town.”

“O. Sige. Sa’n mo gusto?”

“Dinner na lang, somewhere quiet. May ma-suggest ka?”

“May bago sa de Leon. “Best of Friends.”

“Sige, let’s try it. Mukhang maganda nga ang lugar nila d’yan. Ano, alas syete?”

“Eight na lang para makapag-shower pa ako.”

“Thanks, Claire.”

“Ako nga ang magpapasalamat sa’yo dahil inimbita mo.”

“Thanks dahil available ka. Medyo depressed ako ngayon, e.”

“Poor girl! Sige lang. Let’s enjoy mam’ya.”

“Sige, Claire, see you.”

“See you.”

Ibinaba ko ang telepono. Okey na kasama si Claire. Matalino. Malalim ang pananaw sa buhay. Totoong tao. Napahinto ako. Naalala ko ang pumasok sa aking isipan sa una naming pagkita sa party ni Chato – pakiramdam ko lang. Na lesbian siya. Kung tama ito, hindi kaya mali ang desisyon kong lumabas kasama siya? Pero, so what? Bakit ano’ng gagawin namin? Mag-dinner lang naman kami. At comfortable ako sa kanya. Parang iisa lang ang aming pag-iisip. Parang alter ego ko siya. Wala namang may mawawala kung mag-dinner ako kasama siya.

Alas syete ako lumabas sa boarding house. Nagwindow shopping ako at bumili ng drinks. Kung ordinaryong araw, umiinom ako ng isa o dalawang bote ng beer, kung hindi makatulog. Birthday ko ngayon, kaya champaigne. Wala naman akong regalo sa sarili ko. Isa pa, baka gusto rin naman ni Claire na uminom.

Nasa “Best of Friends” na si Claire, umiinom ng Seven-up pagdating ko. Mangilan-ngilang tao lang ang nasa restawran – may dalawang lalaki sa unahang lamesa at isang pamilya malapit sa pintuan. Pinili ni Claire ang lamesa sa pinakaloob.

“Hi! Kanina ka pa?” Tumayo si Claire. Nakasuot siya ng blouse na sleeveless at miniskirt. Seksi si Claire. Morena at matangkad. Nawala ang pagdududa kong lesbian siya.

“Mga ten minutes pa lang. Happy birthday.” Nagbeso-beso kami. Naamoy ko ang kanyang pabango. Eternity.

Umupo kami. Kaagad nilapag ni Claire ang isang pumpon ng rosas sa lamesa. “Paglabas ko sa opisina, dumaan ako sa central market para bumili ng rosas. To cheer you up.”

Parang may bumara sa aking lalamunan. Natulala ako.

“Anything wrong?”

Umiling ako at pilit na ngumiti. “Salamat sa roses.”

Lumapit ang weyter.

“Ano’ng gusto mo, Gem? Treat ko ngayon ha?”

“Oh, no! Ako ang nag-invite sa ‘yo.”

“Sige na. Hindi ako nakabili ng gift sa’yo.”

Nahiya man ako, pumayag na lang. Pareho ang aming nagustuhan – crab soup, mixed vegetables, grilled squid, sinugbang sibingan at Seven-up. Habang kumakain, napunta ang aming kwentuhan sa trabaho ko, sa kanya.

“Bored na talaga ako sa work ko,” sabi ko. “Wala talagang imagination ang trabaho ng isang teller. Walang kahulugan.”

“I know. Naging teller din ako. My first job. Tatlong buwan lang, hindi na ako nakatiis. So, bakit hindi ka mag-resign? Humanap ng iba?”

“I’m no longer young, Claire. Twenty eight na ako today.”

“If that’s what you think of your age, matanda na pala ako kung gayon. Turning thirty three na ako sa March 12. At next month na ‘yan.”

“Really? So, labas naman tayo kapag wala kang date. Para ako naman ang mag-blow-out.”

“Sure. Pero to go back sa topic, kung hindi ka happy sa bangko, humanap ka na ng ibang work habang maaga pa. Can you imagine yourself na tumanda sa trabahong walang kahulugan sa’yo? Hindi kaya maging wala ring kahulugan ang buhay mo n’yan?”

Ngumiti ako, mapakla. Kumuha ng sigarilyo at nagsindi. “Ngayon pa lang parang wala nang kahulugan ang buhay ko.”

Tumahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.

Bumuga ako. Parang gusto kong ibuga ang sakit ng aking dibdib sa babaeng ito na alam kong nakikinig sa akin. Nakakaunawa. “Ang totoo, nakalimutan ni Larry na birthday ko ngayon.”

Nilapag ni Claire ang softdrink na iniinom. “I’m sorry, Gem.”

Tumawa ako, hilaw. “Parang na-expect ko nga na makalimutan niya. Nakakalimutan niya nga mga dates namin, e.”

Umiling-iling si Claire.

“May amnesia siguro. Pusta ko magka-Alzheimer’s disease ‘yan kapag tumanda,” pilit akong nagpatawa. Hindi tumawa si Claire.

“May dala ako ritong champaigne. Inumin natin ‘to,” sabi ko na dinudukot ang bote sa plastic.

“H’wag na lang, Gem. Iuwi mo na lang ‘yan dahil babayad pa rin tayo ng corkage. Dito na lang tayo mag-order.” Sinenyasan ni Claire ang weyter. “Ano ang gusto mo?”

“Martini.”

“Dalawang martini, ‘Noy.”

“Kung alam niyang pag-usapan natin s’ya dito, hindi sana siya nakalimot,” wika ni Claire nang makaalis ang weyter. Nagsindi siya ng sigarilyo.

“Hmp! Hayaan mo siya. Bakit siya lang ang gwapo? Total nakakalbo na rin naman siya.” Parang gusto kong tadtarin si Larry. Tumawa si Claire.

“Malaki pa’ng ilong,” dagdag ko na tumatawa. Nakahalakhak si Claire. Tumatawa pa rin kami nang dumating ang weyter dala ang aming order.

“Happy birthday, Gem. May you have happier birthdays to come.”

“Thank you, Claire. Medyo naka-overcome na ako sa depression. Tawa nga talaga ang best medicine.”

Uminom kami ng aming martini.

“Dahil ba Larry forgot your birthday that’s why wala ng meaning ang buhay mo?” Binalik ni Claire ang topic.

“Sobra pa dyan. Na hindi niya naalala ang birthday ko nangangahulugang di niya ako mahal. But what is worst is dahil noong una pa lang, naramdaman ko nang hindi siya seryoso sa akin, pero pinatuloy ko pa rin. Baka pa lang ma-develop. Desperado akong makatagpo ng isang meaningful relationship. Pero hanggang diyan na lang ako. Kahit bungi o kirat hindi na tatanggap nito.”

Tumawa uli kami. Napalingon ang dalawang lalaki na kumakain sa aming unahan.

Kinuha ko ang rosas na nilapag ko sa silya. Hinaplos. “Si Ronald, ang una kong boyfriend, palaging nagbibigay sa akin ng roses. Nang hindi na dumadating sa akin ang kanyang mga roses, nakuha kong tapos na kami. Humintay ako ng taong muling magbibigay ng roses sa akin. Sa isip ko, kung may taong muling magreregalo sa akin ng roses, marahil palatandaan na ‘yan na tunay na’ng pag-ibig niya sa akin. Sincere. Ngunit pitong taon na ang aking paghihitay, hindi man lang dumating ang mga roses.”

“Parang bumabalik yata ang ‘yong depression. Mabuti siguro magdagdag tayo ng martini.” Nang tumango ako, umorder muli si Claire.

“Ang iba mong boyfriend, hindi man lang nakapagbigay?” pasiguro niya.

“Wala talaga. Namahalan siguro ng roses.” Lumunok ako ng laway.

Tumahimik lang si Claire. Napatahimik kami hanggang dumating ang aming martini.

“Para sa hinahanap mong meaningful relationship,” wika ni Claire na itinaas ang kanyang baso. “Sana mahanap mo, sooner.”

Itinaas ko rin ang aking baso at pinasaltik sa kanyang baso. Sabay kaming lumagok.

“Mabuti sana kung mabili lang ‘yan sa supermarket dahil madali,” sagot ko.

“H’wag kang mawalan ng pag-asa. Bata ka pa at very attractive.”

“Thank you, Claire. Matibay ang suporta mo sa akin.”

“At your service,” sagot ni Claire na kumukislap ang mga mata.

“Apat na ang pumalpak kong relationships,” patuloy ko. “Sa apat, ang una lang ang nagsimula ng tama. Ang tatlo, hindi na kaagad tama sa simula pa lang.”

Tahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.

Lumagok uli ako ng martini. “Si Edward, barkada ni Ronald. Ang akala ko may simpatiya siya sa akin sa nangyari sa amin ni Ronald. Depressed ako. Nagkarelasyon kami. Huli ko na nalaman na nagsasamantala lang siya.”

Lumagok uli ako. Umiinit na ang aking pisngi sa martini. “Maniwala ka na sa pagka-desperada ko, nagkarelasyon ako sa boss ko na may asawa? Cheap ko, no?”

“Depressed ka lang siguro.”

Ngumiti ako sa sagot ni Claire. Nakakaunawa nga siya. Lumagok uli ako. “Sa edad ko, gusto ko na sana mag-settle down. Pero alanganin naman kong hindi tamang pares. Maraming mag-asawa ang kilala kong nagkahiwalay.”

“Alam ko. Mga babae ang kaharap ko sa trabaho araw-araw,” sagot ni Claire.

“Nagugustuhan mo ba talaga ang work mo?” pasiguro ko sa kanya.

“Very. Nagustuhan kong magtrabaho para sa mga babae. Naiintindihan ko sila.”

“Kontento ka talaga sa work mo na nakalimutan mo na’ng mag-asawa?”
“Hindi dahil sa trabaho ko kung bakit hindi ako nag-asawa,” sabi ni Claire. “Gay ako,” dugtong niya sa mahinang boses.

Parang nabilaukan ako sa aking iniinom. Dahan-dahan kong nilapag ang baso. Parang wala akong masabi.

“I hope hindi maaapektuhan ang friendship natin sa nalaman mo ngayon. Normally, hindi ako nagsasalita. Pero dahil napaka-personal na naman ng pinag-uusapan natin, so sinabihan na lang kita.”

“Nabigla lang ako. Wala pa akong naging kaibigan na female gay,” sagot ko na parang nahihiya sa aking reaksyon.

“Sex preference lang ang kinaiba namin. Pero kung tungkol sa pag-ibig, hindi rin naman kami pahuhuli,” pahayag ni Claire na walang pag-aatubili.

“Marami ka nang relationships?” Medyo nahiya pa akong magtanong.

“Once lang.”

“Saan na siya?” patuloy ko.

“I lost her. Car accident sa Manila.” Nagbago ang itsura ni Claire. Seryoso. “1992. June 9. She was driving pauwi galing sa trabaho. Nabangga siya ng dump truck. Halos wasak ang kanyang car.”

“I’m sorry.”

“Nagbalik ako sa Iloilo nang mamatay siya. Pero hanggang ngayon, pinag-aaralan ko pa ring mabuhay na wala siya.” May lungkot sa kanyang boses.

“Mahal mo talaga siguro siya kaya wala ka nang may ipinalit sa kanya?” pasiguro ko.

“Oo. Lalo na’t gusto ko totoong relationship. May tunay na pag-ibig sa isa’t isa. Hindi laro. Hindi sex lang.”

Napangiti ako ng mapakla. “Ang sa akin namang relationships, sex lang. Walang true love.”

“Isa pang martini?” tanong ni Claire.

“Sige,” sagot ko kahit nag-iinit na ang aking pakiramdam.

Nag-order si Claire. ‘Yon at napansin kong dumadami ang mga tao sa restawran. Wala na ang isang magpamilya. Pero mga limang mesa na ang okupado. Halos mga lalaki na umiinom ng beer.

“For a true love,” toast ko sang dumating ang aming martini.

“For a true love,” sagot din ni Claire. “Madalang pa ‘yan kaysa buhok sa noo ng kalbo,” dagdag pa niya.

Tumawa kami. Gumaan ang aking pakiramdam. Lumagok.

“What was she like?”

“Sa totoo, parang ikaw.”

“Parang ako?” May pagkagulat kong ulit.

“Oo. Sa hitsura. Mestisahin din siya. Pareho ang inyong mga mata na malulungkot kahit nakatawa. Mas may sense of humor ka lang. Seryoso siya.”

Bumibilis ang paglagok ko ng martini.

“Claire, bakit?” tanong ko na nag-aalinlangan.

Tumawa si Claire. “You mean, bakit nag-gay ako?”

Tumawa rin ako. “Yes.”

Huminga si Claire, malalim. Humithit sang sigarilyo at bumuga. “Maraming reasons kung bakit nagiging gay ang isang tao. Ang maaalala kong dahilan si Daddy. Iniwan niya kami noong limang taon pa lang ako. Tumira siya sa ibang babae. Dalawa kami ng kapatid kong pinalaki ni Mommy. Kumayod siya nang todo. Hindi naman kami naghirap, pero wala kaming daddy sa pamilya. Lumaki akong si Mommy ang idol ko, at hindi ko marahil mapatawad si Daddy sa kanyang ginawa.”

Marami pa akong gustong itanong. Alam kong masasagot ni Claire dahil honest siya at comfortable sa kanyang sitwasyon. Pero baka sobra na. Nagtanong na lang ako tungkol sa kanyang pamilya. Eldest siya sa dalawa. May pamilya na ang kapatid niyang babae. Yumao na rin si Mommy niya. Kanser. Anim na taon na.

Nagtanong si Claire kung gusto ko pa ng martini.

“Eleven thirty na,” sagot ko. Sa tutuo, gusto ko pang makipagkwentuhan sa kanya pero daw nahihilo na ako.

Nagbayad si Claire. Habang naghihintay siya ng sukli, tumayo ako papunta sa ladies room. Pabaling-baling ang aking lakad. Pero binalewala ko ang mga tumitinging lalaki.

“Careful,” wika ni Claire pagbalik ko. Hinawakan niya ang aking braso.

Tumawa ako. “Let’s go,” anyaya ko na binitbit ang roses at champaigne.

“Ihahatid kita sa boarding house mo. Baka hindi mo na alam pauwi,” wika ni Claire pagtigil ng taksi.

Tumatawa akong pumasok ng taksi. “Hindi pa ako lasing, a. Pero sige. Let’s go. Para malaman mo ang lugar ko.”

Binigay ko ang adres sa drayber at sumalampak sa upuan. Pumikit. Hindi na kami nag-usap ni Claire.
N
akatulog marahil ako dahil nang dumilat ako, nakasandig na ako kay Claire at pumapaliko na sa rotonda papunta sa boarding house sa Molo. Dumukot ako sa bag pero sinabi ni Claire na siya na ang babayad dahil sasakay pa siya pauwing Jaro.

“Daan ka muna, Claire. Inumin natin ‘tong champaigne,” anyaya ko.

“Lasing ka na.”

“Hindi. I feel good na dahil nakaidlip ako. Halika na.”

“Baka mabulahaw ang mga tao d’yan kapag dadaan pa ako.”

“Hindi. May susi ako sa gate at hiwalay ang pintuan ng aking kuwarto.”

Pumayag si Claire. Binayaran ko ang taksi at pumasok kami sa gate patungo sa aking kuwarto na nasa gilid ng bahay.

“Maganda pala ang lugar mo.” Pinalibot niya ang kanyang paningin sa kwarto – sa katre, study table, mini ref, electric stove, at C.R.

“Two thousand monthly, pero nagustuhan ko ang privacy. May extension phone pa. Inumin na natin ang champaigne.” Hinubad ko ang aking blazer at inalis ang sapatos. Kumuha ng yelo sa ref at dalawang baso. Binuksan ko ang champaigne habang nilalagay ni Claire sa vase ang roses.

“Happy birthday!” bulalas ni Claire pagputok ng cork.

Umiinom kami habang nagkukwentuhan tungkol sa aking pamilya – kay Mamang na namatay noong hayskul ako, kay Papang na hindi muling nag-asawa ngunit nagwa-one-night stand kung minsan, sa tatlo kong kapatid na may mga pamilya na. Marami na kaming nainom nang mapunta ang istorya kay Toto Dodoy.

“Pinakapaborito siya ni Papang dahil pareho silang engineer. Sa Manila na siya nakatira.”

“Pinakapaborito mo rin siya sigurong kapatid dahil parang napakalungkot ng boses mo sa pagkwento sa kanya,” puna ni Claire.

Hindi ako sumagot. Parang bigla lang sumikip ang aking dibdib. Gusto kong umiyak. Lasing na marahil ako. Dinama ko ang aking pisngi. Nag-aapoy.

“Something’s wrong?” tanong ni Claire na hinahawakan ang aking braso.

“Naalala mo ang discussion natin kay Freud?” Tumango siya. “Ilang araw lang pagkatapos noon may naalala ako. Anim marahil ang aking edad dahil kalilipat lang namin sa City Heights. Mga fifteen naman siya. Siya ang pinakamatanda, ako ang bunso. Isang araw, pumasok siya sa banyo habang nakaupo ako sa basin. Ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari. Hindi ko maintindihan. Pinabayaan ko lang siya. Pero malalim ‘yon. Nasaktan ako. Dumugo. Hindi ko maalala ng mabuti ang iba pang detalye, pero sigurado akong ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari.” Mabagal ang aking pagkukwento. Ayaw kong magsobra o magkulang sa aking memorya.

“Curious marahil siya. At least hindi rape ang naranasan mo. Mas traumatic ang rape,” reaksyon ni Claire.

“Huli na ang trauma, Claire.” Tumahimik ako sandali. Lumagok ng champaigne at guminhawa ng malalim. “Sa graduation ball namin ni Ronald, wala kaming inulit-ulit ikuwento kundi ang aming mga plano sa trabaho, sa pagpakasal. Nangyari kami nang gabing iyon sa isang hotel. Pinakamagandang gabi sana sa aking buhay kung hindi lang kami nag-away pagkatapos.” Tumigil muna ako dahil parang nagsisikip ang aking dibdib. “He looked for the blood. Walang dugo. At hindi ako makapagbigay ng dahilan kung bakit.” Pilit akong tumawa. “Dugo lang ang hinanap niya at wala akong maibigay. Ha, ha, ha, ha.” Hindi na pilit ang aking tawa. Parang walang katapusan. Hindi ako tumigil kung hindi ako inakbayan ni Claire at tinapik sa balikat.

“Iyon na ang simula ng katapusan. Walang isang buwan at sinalo ako ni Edward. Pinagsabihan siya siguro ni Ronald sa nangyari. Ang akala niya marahil nagpalipat-lipat ako ng sex partner. Dahil depressed ako, hindi ko kaagad nakita ang tunay niyang motibo. Pero pagkatapos nilang dalawa, pakiramdam ko, wala na akong halaga. Ma-imagine mo kung bakit nagkarelasyon ako sa may asawa. Parang gusto kong ipakita sa lahat na cheap nga ako. Parang wala nang halaga kung ano man ang mangyari sa akin. Parang gusto kong parusahan ang aking sarili. At si Larry, honest ako sa kanya. Pinagtapat kong may tatlo nang nauna sa kanya. Sabi niya okey lang. Pero alam ko, hindi totoo iyon. Pinagpatuloy niya lang ang aming relasyon para sa libreng sex.”

Tumigil ako sa pagkwento. Tumulo ang aking mga luha sa aking kandungan. Nanginig ang aking katawan sa isa’t malawig na pagtangis. Naramdaman kong pinipisil ni Claire ang aking balikat, ang aking braso. Dumapa ako sa katre na aming inuupuan at umiyak. Humagulhol para sa pitong taon na nawala ang pag-ibig sa aking buhay.

Matagal ang aking naging pagtangis. Nang matapos na, naramdaman kong hinahapulas ni Claire ang aking buhok. Matagal niyang hinapulas ang buhok ko. Ang sarap damhin. Nagpa-patila. Nang-aamo. Nagpapatiwala.

“Claire, huwag ka na lang umuwi,” sabi ko na hindi umalis sa pagdapa sa katre.

Dumahan-dahan ang paghapulas niya sa buhok ko hanggang sa tumigil. Matagal siyang hindi nakasagot.

“Claire,” nilingon ko siya’t tiningnan, “if you like me…you care for me…” hindi ko maipagpatuloy ang gusto kong sabihin.

Nagkatinginan kami nang matagal. At ngumiti si Claire. “Upset ka ngayon, Gem. Baka magsisi ka sa ‘yong desisyon,” wika niya at tumayo. Kinuha niya ang kanyang bag sa lamesa. “Bigyan mo ng panahon ang iyong sarili na makapag-isip. Baka lalabas na pinaparusahan mo pa rin ang ‘yong sarili. Hindi ko gusto na mangyari ‘yan.” Bumalik siya sa katre at hinalikan ako sa pisngi. “Goodbye, Gemma. Pero magkikita pa tayo.” Tumayo siya at lumabas ng kuwarto.

Natulala ako. Iniisip ko ang aking mga nasabi. Kung nagpaiwan si Claire at may nangyari sa amin, magsisisi kaya ako kinabukasan? Ewan. Ang alam ko, napakasarap ng pakiramdam ko habang hinahapulas niya ang aking buhok. Na nauunawaan niya ako. Naisip ko na baka wala siyang masakyan. Ala-una na ng madaling-araw. Hahabulin ko sana siya, pero narinig ko na may humintong sasakyan sa harap ng bahay. Sandali lang. At muling umandar papalayo. Naiwan ako. Nag-iisa. Nilikop ako ng kalungkutan katulad ng makapal na ambon sa malamig na umaga.

Katapusan

Patrick Kyle / http://www.lostateminor.com

“Unto” ang titulo kang una nga versyon nga ginpasa para sa writing fellowship sa IYAS Writers Workshop sa University of St. La Salle sa Bacolod City. Sia man ang tagdaug subong sang Una nga Padya sa One-Act Play sa Hiligaynon sa IYAS Literary Prize nga isponsor sang University of St. La Salle kag National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Rugya man ang iba pa nga sinulatan ni Norman: “Bangkil”, “Paranawon sa Kahapon” , “Abril kag Mayo:” Mga Binalaybay Pang-bata” kag “Tamarora:” Papel sa TABOAN 2013.

Norman T. Darap, taga-Tubungan, Iloilo. Isa ka nars nga gradweyt kang University of San Agustin, Iloilo. Una natun nga Tagdaug sa Padya Kinaray-a sa anang koleksyon kang binalaybay.

Hinali lang nga nag-atubang ang tigulang kay Budak. “Dali-dalion naton ang paglakat kay dugaydugay mabudlayan na kita nga tultulon ang alagyan kon mangin tama na kadulom ang palibot.”

“Huo, ‘Nang,” mahinay nga sabat ni Budak. “Pasensyaha lang ako, ‘Nang. Masobra na abi lima ka tuig nga wala ako makapauli diri,” dugang pa niya.

Pagpanaog ni Budak kagina sa dyip, aksidente nga nakita niya si ‘Nang Juana sa baryo nga nagalibod sang mga turulan-on. Pakaduha sang iya Amay ang tigulang kag sa isa lang ka sityo natukod ang ila mga balay. Ginhulat na lang ni Budak nga maubos ang mga ginabaligya sang tigulang agod may maupod sia sa iya pagpauli.

Pagkaligad sang pila ka minutos, nakalab-ot sila sa putuk-putokan sang buklod. Daw malipong sa kakapoy si Budak apang nabuslan ini sang kalipay sang makita niya ang baryo Igdampog, kon diin sia kagina nagpanaog sa dyip halin sa syudad sang Iloilo. Daw ginhuyop ang iya kakapoy sang makita niya ang ila malapad nga baryo sa malayo. Nahidlaw gid sia sa maanyag nga lalantawon kasubong sang mga suga sa baryo nga daw mga bituon sa duta. Nadumduman niya nga amu sini ang makasami niya nga makita kon maabtan sia sang kagab-ihon sa pagpauli halin sa ila eskwelahan sang sa elementarya pa lamang sia. Mas nagdamo pa gid ang mga bituon sa duta sa iya pagtan-aw pagkaligad sang masulusobra lima ka tuig. Pati ang malamig nga dapya sang hangin, ang daw gadala sa iya pabalik sa mga nagliligad.

ANTIS sia magtrese anyos kag makagradwar sa elementarya, nagkuha sia sang entrance examination para sa scholarship nga ginahatag sang mga madre sa Cebu. Tungod maalam man si Budak kag naggradwar nga salutatorian sang ila klase, isa sia sa mga maswerte nga nakaeskwela sa Sisters of Mary, Girls Town sa Talisay City, Cebu. Indi tani magpasugot ang iya iloy nga sa malayo niya patigayunon ang pag-eskwela, apang bangod sa ila kapigaduhon, napilitan man ang iya mga ginikanan nga palakton sia. Indi man nila gusto nga mangin mangunguma lang si Budak katulad sang iya duha ka mga magulang nga lalaki nga wala makapatigayon sang ila pag-eskwela sa hayskul. Sa Cebu, apat ka tuig sia nga naghimakas sa pagtuon kag gin-agwanta ang kahidlaw sang pagkapahilayo sa iya mga ginikanan kag utod. Sa iya pagkagradwar sa hayskul, wala sia dayon makapauli sa Iloilo kay nag-ubra anay sia sa pabrika sang mga bayo sa pagpatigayon man sang mga madre sa gintapusan niya nga eskwelahan.

Masobra man isa ka tuig nga nag-ubra sia sa pabrika. Sa apat niya ka tuig nga pag-eskwela sa Cebu, makalaka lang gid sia makakilala sang mga lalaki. Masami lang sila nga ginabukot sa sulod ila eskwelahan kag dormitoryo. Sang nakagradwar sia kag nag-ubra sa pabrika, madamo sia sing nakilala nga mga lalaki. Madasig sia nga naghigugma nga wala man lang niya ginpaminsar sing maayo kon ano ang madangtan sang iya balatyagon. Ang iya paghigugma sa pangidaron nga disesyete anyos, naghatag sa iya sang malip-ot nga kalipayan kag temprano nga kapaslawan.

Malaanghel ang iya nga nawong, mahamis kag medyo hilom ang iya panit nga masami ginadayaw sang ila mga paryente kada magbisita ang mga ini sa ila balay sadto. Masami nila ginahambal nga damo nga lalaki ang maluyag sa iya kon magdalaga na sia. Ang mga mahuloy nga mata ni Budak nga ginpanubli niya kuno sa iya lola Angelina, ang pinasahi kompara sa iya duha ka mga magulang nga lalaki. Ang iya maniwang nga panglawason, malaba nga mga batiis, kag malahawak nga itom nga buhok nga masami niya ginapahidan sang duga sang lahin nga niyog kada magpaligo sia sa sapa kauna ang nagapadugang sa iya katahom.

Pagkatapos sang iya kontrata sa pabrika, nagdesisyon si Budak nga magpauli sa ila sityo, sa banwa sang Tubungan sa Iloilo. Bisan wala sia makahibalo kon mangin ano ang iya kabuhi sa pagpauli, ginpili niya nga atubangon ang tanan bitbit ang kahidlaw kag kahadlok sa iya mga ginikanan. Pagkatapos magpahuway sang pila ka minutos sa ibabaw sang buklod, liwat nga nagpanglakaton sila ni ‘Nang Juana. Apang subong, ang ila lalakton indi na amo ka makapoy tungod durulugon na ang alagyan. Nag-agi sila sa kilid sang banglid kag lutakon nga kahon.

Sang malapit na sila sa ila sityo, may nalabyan sila nga sapa. Didto, nagdulog anay sila sing makadali agod makapahuway. Ginhugasan ni Budak ang iya tsinelas nga nakapulan sang lutak halin sa mga gin-agyan nga kahon. Gintusmog niya man ang iya mga tiil bisan nagapalanakit sa kaalay tungod nagapalangatol ini sa sag-id sa mga girok sang hilamon sa alagyan. Ang kalamig sang tubig naglatay kag nagsaka sa iya mga kaugatan apang indi masarangan sang kabugnaw nga kuhaon ang pagkauhaw sang iya balatyagon. Bisan nabatyagan pa niya ang ilig sang tubig sa iya mga dapa-dapa, wala man gihapon nasarangan nga anuron sing makadali lang ang kapaslawan nga iya ginabatyag. Nagpungko sia sa isa ka dako nga bato kag ginhapulas niya ang iya tiyan. Nag-umpisa nga matululo ang iya mga luha kasubong sang tubig sa sining sapa, wala nagakahubsan bisan sa tag-ilinit. Bisan tulo-tulo may gailig gid. Daw mga pagtilaw nga wala gakahubsan.

Mga alas siyete na sang gab-i sang makalab-ot sila sa balay ni ‘Nang Juana. Gin-agda pa sia sang tigulang nga maghapit anay sing makadali agod makapanyapon apang nagpamaribad ini nga didto na lang sia makaon sa ila balay. Ginhatag sa iya sang tigulang ang sulo nga ginauyatan kag isa ka gamay nga plastik bag nga may sulod nga uga.

“Budak, maghalong ka sa imo pagpauli sa inyo balay. Sa masobra lima ka tuig, wala ka man lang nakahibalo kon ano ang mga nagkalatabo diri,” nagakabalaka nga pamilinbilin sang tigulang.

“Ngaa man, ‘Nang haw? Nagkalatiphag na gid bala ang mga alagyan kag banglid diri? Nagakabalaka ka gid nga magtalang ako? Sus! Diri man lang sa malapit nga buklod ang balay namon.” Gangisi nga sabat ni Budak.

Apang wala na sing may ginsabat pa ang tigulang. Gintulok lang niya sing may pagkabalaka ang nawong sang bata. Gilayon nga nag-untat ngisi si Budak sa hitsura sang tigulang. Ginsulod na lang niya sa iya bag ang ginhatag sang tigulang kag nagpasalamat. Ginhatagan niya man si ‘Nang Juana sang apat ka bilog nga sardinas halin sa mga ginpamakal niya kagina sa syudad.

Nagpadayon si Budak sa pagpanglakaton kag sang balikdon niya ang balay sang tigulang, nakita niya ang tama kagabok nga mga dingding kag haligi sang balay. Sa lima ka tuig, wala gid sing may nagbag-o sa balay nga nahuman sa kawayan. May isa lang ka kingki nga nakatungtong sa kilid sang bintana nga amo man ang nagahatag sang kasanag sa bilog nga balay. Ang sitwasyon sang pangabuhi sang tigulang nagpaluya kag nagpadugang kasubo sa iya. Apang nagalibog man ang iya pamensaron kon ano ang buot silingon sang tigulang. Ngaa ka seryoso sang paghambal sini nga maghalong sia sa pagpauli sa ila balay.

Matapos niya lakton ang lima ka kahon kag magtuklad sa isa ka buklod, nakalab-ot gid man sia sa ila balay. Una niya nga nakita ang iya iloy nga ara sa ugsaran sang balay kag ginadabok ang mga laya nga dahon. Hinali sia nga nag-untat sa paglakat tungod wala sia makahibalo kon paano niya bugnuhon ang iya iloy. Sang natalupangdan sia sang iya iloy, hinali lang ini nga nagsinggit kag ginbuy-an ang silhig nga ugat nga iya ginauyatan.

“Budak, anak ko, ikaw gid man bala ina?” Ang pamangkot sang iya iloy samtang nagalakat palapit sa iya.

Apang daw nalansang si Budak sa iya ginatindugan kag ang nagapalangluya sini nga mga mata ang nagsumalang sa iya iloy.
Nagkabod sa iya sang hugot ang iya nanay. “Salamat sa Dios, nakapauli ka na gid man. Madugay ka na namon nga ginakabalak-an.”
Wala gihapon sing may ginhambal si Budak. Ginbuy-an niya lang ang iya duha ka bag kag nagkabod man sa iya iloy. Ginkuha sang iya iloy ang duha niya ka bag kag gin-alalayan sia sini pasaka sa ila balay. Halin sa balkonahe tubtob sa ganhaan sang ila puluy-an, wala gid sing may naguwa nga tinaga sa baba ni Budak.

“Ti, Anak, maayo man ang biyahe?” Mahinay nga pamangkot sang iya iloy.

Wala gihapon nagsabat si Budak. Naghipos lang sia kag maluya nga nagtulok sa salog sang ila balay.

“Ngaa kahipos gid sa imo? Nakapoy ka gid bala sa biyahe?” Dugang sang iya iloy.

Landong sang isa ka masubo nga yuhom ang nag-agi sa iya nawong sang magtulok sia sa iya iloy. Nagtindog sia kag ginbukad ang iya bag. Gilayon niya nga ginhatag sa iloy ang plastik nga may sulod uga, mga de latas, kag mga tinapay nga iya ginpamakal kagina sa syudad.
Sang nagaluto na sang panyapon ang iya iloy, ginpangita niya ang iya amay kag duha ka mga magulang nga lalaki. Apang nagpanuba lang ang mga ini sa balay sa iraya kag magapauli man kuno dugaydugay suno sa iya iloy. Sulhay nga nagakaon sang panyapon si Budak sa kusina nga ginasugaan sang isa ka kingki sang hinali lang nagpamangkot ang iya iloy kon nangin maayo man ang iya pag-eskwela kag pag-ubra sa Cebu. Nag-untat timo sang kan-on si Budak. Nagpisngo-pisngo sia nga nag-atubang sa iya iloy tubtob magtululo ang iya mga luha.

“Anak, naano ka? May malain bala sa akon ginhambal?” Nakibot nga pamangkot sang iya iloy.

“’Nay, may isugid ako sa imo,” samtang ginatulontulon niya ang iya mga luha.

“Ha! Ano ina, anak ko?”

“’Nay, indi ka lang tani mangakig. Apang ‘Nay, nagabusong ako. Apat na ka bulan.”

Gilayon nga naghipos ang iya nga iloy kag madugay nga nagtulok sa kingki sa tunga sang lamesa.

“’Nay, tani mapatawad ninyo ako ni Tatay,” nagapakitluoy nga tingog ni Budak.

Mahinay nga nagliso sa iya ang nawong sang iya iloy. “Ti, kon amo, sa diin na ang amay sang imo bata?” Akig nga pagpamangkot sang iloy.

“K’wan, ‘Nay, didto pa sia subong sa Cebu. Nagkilalahanay kami sa pabrika nga gin-ubrahan ko. Hambal niya sa akon maapas lang sia diri sa masunod nga bulan. Alang-alang gid abi nga maupdan niya ako sa pagpauli diri kay wala pa natapos ang iya kontrata sa pabrika.”

“Ngaa nagpati ka man sa iya? Baw ah! Wala ka gid sing kabalaslan sa amon. Mas maayo pa nga wala ka na lang nagpauli diri kon dugangan mo pa gid ang amon problema. Ngaa haw? Nabal-an sang bana mo kon diin nga putok-putokan sang bukid diri sa Iloilo ang balay naton?”

“’Nay, indi ko pa sia bana, nobyo ko pa lang sia,” mahinay nga sabat ni Budak.

Gilayon nga naghipos ang iya iloy. Nagginhawa ini sing madalom kag ginbayaan ang iya sinamo samtang nabilin sa lamesa si Budak sa tubangan sang gaamat-amat kiraw nga kingki.

Nagapanghugas sang mga pinggan si Budak sa ibabaw sang baringkahan sang makibot sia sang may nagrinungkadol sa sulod sang bodega sa tupad sang tambi. Ginbayaan niya ang mga hulugasan kag magdalagan sa tubangan sang bodega. Ang nagarinungkadol nga gahud, nabuslan sang nagaralampos nga sipa kag sumbag sa dingding kag salog. Sa pagbukas ni Budak sang puwertahan, nag-atubang sa iya ang iya ‘Nong Bugol- ang subang sa ila tatlo nga mag-ulutod. Nagapos ang iya hawak sang pisi nga nahigot sa haligi sang bodega. Nagtulok sa iya ang iya magulang kag gilayon man nga nagkuba-kuba ang iya dughan sa kakibot. Ang mga mata sang iya magulang nagapalamula kag nagamudlo sa iya. Nagatululo ang iya laway sa iya nga dughan, daw kasubong sini ang isa ka ido nga nagbuang. Nagasuksok lang ang iya magulang sang puroy nga asul kag wala ini sing bayo. Nagawaras ini kag ginapilit nga makabuhi sa pagkabangot. Daw masiyagit si Budak sa iya nakita apang gintakpan niya ang iya baba sang iya mga kamot samtang nagatulo ang iya luha sa kaluoy kag kahadlok. Palapitan niya kon tani ang iya magulang sang hinali lang nagtuhaw ang ila iloy kag ginbutong sia sini paguwa sa bodega.

“Ay, yawa! Indi ka gid magpalapit sa magulang mo kay masumbagan ka lang!” Singgit sang iya iloy. “Sa liwat gani, indi ka gid magsulod dira. Wala ka man lang nagpulupamangkot sa akon. Bilog daan ang bulan subong. Ginaabot ang magulang mo!” Pangakig sang iya iloy samtang ginalagas sini ang iya pangginhawa.

“’Nay, ngaa nag-amo sina si ‘Nong Bugol? Ano ang natabo sa iya?” Nagakurog nga pagpamangkot ni Budak.

Naghipos lang ang iya Iloy. Gin-uyatan sini ang iya natuo nga kamot kag gin-agda sia sini pakadto sa ganhaan sang ila balay sa atubangan sang altar. Upod sila nga nagpangamuyo kag pagkatapos sini ginsaysay sa iya sang iloy kon ano ang nagkalatabo sa ila sa masobra lima ka tuig nga wala sia makapauli. Nahibal-an ni Budak nga ang iya ‘Nong Bugol, natabuan kuno sang ginpanghawanan kag ginpanabas niya ang mga galagmayan nga puno sang lunok sa tupad sang sapa malapit sa bubon nga ginakuhaan nila sang ilimnon. Nasalapay kuno sang iya magulang ang mga nagatinir nga tamawo sa sapa. Mariit kuno ang sapa. Alagyan kuno sang mga tamawo ang mga puno sa kilid sang sapa. Ang iya ‘Nong Bugol masami nga ginaabot kon gab-i, ilabi na gid kon bilog kag masanag ang bulan. Antis abuton ang iya magulang, ginahigot na nila ini sa sulod sang bodega agod indi makapalagyo kag makapanakit sang iban nga tawo. Kon sa adlaw gani, maayo man kuno maghulag kag mag-istorya ang iya magulang. Apang kon gab-i nga ginaabot ini, ginakuha sini ang binangon sa ila kusina kag magdalagan sa kakahuyan sa ubos sang ila balay. Isa ka beses sa isa ka bulan, nagakadto sa ila balay ang ila paryente nga babaylan agod maghiwat sang ulubrahon nga magapayo ang iya magulang.

Indi makatulog si Budak. Dugaydugay sia nga nagalisoliso sa iya hiligdaan. Daw bata gamay sia nga ginaliwasa sa pagtulog. Indi niya masarangan dal-on sa pagtulog ang iya nga mga problema.

Mataas na ang sirak sang adlaw sang namurag-muragan si Budak kag magbangon. Sang magkadto sia sa kusina, nakit-an niya ang iya Amay kag ang ikaduha nga magulang nga si Bito. Nagapanghimos sila sang pagkaon kag ginahimulbulan ang duha ka manok. Naurungan ang iya amay kag magulang sang makita sia sini. Nagbalos man sang kalinong si Budak samtang nagatulok sa ila nga may kahuya sa iya nawong. Ginhapulas ni Budak ang iya tiyan kag nagyuhom sa ila. Nagbalos man sang yuhom ang iya Amay kag ‘Nong Bito. Nagtindog ang mga ini kag nagpalapit sa iya upod sa paghakos sang hugot. Nahidlaw gid sila kay Budak sa masulusobra lima na ka tuig nga wala sia makapauli. Nagpungko sila nga tatlo kag nagsugilanon sang makadali.

Ginpamangkot ni Budak ang ila Amay kon ngaa masako sila pagpanghimos sang pagkaon. Sa hunahuna ni Budak, magahiwat ang iya pamilya sang pagtililipon, isa ka pagpasalamat sa iya pagpauli. Apang wala sia dayon ginpat-ud sang iya amay kag magulang. Naghipos lang ang mga ini. Para gali sa hilikuton sang iya ‘Nong Bugol ang mga rulutuon nga pagkaon. Sa masobra anum na ka bulan, sa kada una nga biyernes sang bulan, may ulubrahon nga pamaagi sang pagpamulong sang babaylan ang ginabuhat para sa iya magulang.

Sa pagdungaw ni Budak sa sagwa sang tambi, nakit-an niya ang iloy sa kilid sang balay nga nagaluto sang mga kalan-on para sa ulubrahon sang iya magulang. Nagpanaog sia halin sa tambi kag nagpalapit sa iya iloy. Buligan niya kon tani ang iloy sa pagluto apang gintulok lang sia sini sing masakit.

“Pahimuyong ka na lang, Budak. Basi mapaso ka pa sa mga ginaluto ko,” nagasunggod nga pagsaway sang iya iloy.

Patrick Kyle /www.lostateminor.com

“’Nong, nadumduman mo pa ako?” Hutik niya sa magulang.

Nagtulok lang sa iya sang makadali si Bugol nga daw galupad-lupad ang pamensaron.

“Huo, e! Manghod ta ‘kaw,” daw bata-bata nga pagsabat sang iya magulang.

Nagyuhom si Budak kag maghakos sa iya magulang. Mahugot nga paghakos apang hinali lang sini nga ginwaslik ang iya mga butkon.

“Gapangkuga ka ‘ya haw?” May kaugot nga paghambal sang iya magulang.

Sa pagkakibot, gilayon sia nga nagtindog. Nahadlok sia nga basi abuton naman ang iya magulang. Ginhapulas niya ang iya tiyan kag magginhawa sang madalom. Nagkadto sia liwat sa iya iloy nga nagaluto sa kilid sang balay.

“’Nay, untati na ninyo ang wala pulos nga hilikuton para kay ‘Nong Bugol. Tan-awa bala, wala man gaayo ang iya pamensaron,” pagkabalaka ni Budak.

“Kon amo, maano na lang kami bay? Tulukon na lang namon ang magulang mo nga daw sobra pa sa nagbuang nga ido kon abuton? Wala ka diri sing pila ka tuig kag wala ka kabalo kon ano ang naagyan namon samtang nagamasakit ang imo magulang. Wala mo maagyan nga sipaon, sumbagon kag lagson sang binangon. Husto lang kami nga magtulok kag maghibi-hibi kon gapuson namon ang imo magulang!” Galalapaw nga tingog sang iya iloy samtang daw matulo ang luha.

“Indi, ‘Nay, ah! Buot ko silingon, gusto ko lang kon tani nga dal-on naton sa doktor si ‘Nong Bugol. Didto mahatagan sia sang eksakto nga bulong.”

“Yawa nga bulong ina! Paano mabulong sang doktor ang magulang mo kay natabuan sia dira sa sapa. Mahusik lang kita sang kwarta kon dal-on naton sa doktor ang magulang mo.”

“’Nay, basi nagsala kamo. Wala ako nagapati nga natabuan si ‘Nong Bugol. Kon mariit ang sapa, kon mariit ang mga lunok sa tupad sang sapa kag kon nakapanghalit gid man sia sa mga tamawo, tani dugay na sia nga nag-ayo sa pila ka beses niyo nga paghiwat sang ulubrahon sa babaylan,” aha ni Budak.

“Ay, yawa! Ngaa mas nakahibalo ka pa sa amon haw? Ikaw da gani ang wala sing kabalaslan sa amon. Kon may dapat ipatan-aw sa doktor, ikaw ina, Budak, indi ang magulang mo! Ngaa ikaw haw? Sang nagkadto ka sa Cebu, wala ka natabuan didto? Mas mariit didto. Sa lima ka tuig nga nadula ka, ginkuha ka man sang mga tamawo sa amon kay sa pagbalik mo diri, may lain ka na nga dala!” Singgit sang iya iloy samtang nagapalamula sini ang iya guya.

Hinali nga gin-uyatan sang Iloy ang tiyan ni Budak. “Ini, ano ining sulod sang imo tiyan? Ini gapatimaan nga natabuan ka man sa masiok nga syudad. Damo ka man sing nasalapay nga tamawo didto. Amo ina nga ang Amay sang sining bata mo, wala gid nagpakita kag indi namon makita. Wala ka gid naghalong sa syudad, Budak.”

Wala sia nakasabat sa mga matalom nga tinaga sang iya Iloy nga nagbuno sa iya dughan. Daw gindusak sang sundang ang iya dughan sa iya pamatyagan. Pagtangla niya sa ibabaw sang tambi, nakit-an niya ang iya amay kag ‘Nong Bito nga nagatulok sa iya sing may kaakig. Daw masalop sa kahuya si Budak. Ginwaslik niya ang kamot sang iya Iloy nga nakauyat sa iya tiyan kag magtalikod. Ginhapulas niya ang iya tiyan kag nag-umpisa nga magtululo ang iya mga luha sa iya kada tikang sa yab-ukon nga duta. Samtang galakat sia padulong sa pihak nga bahin sang ila balay, matunog niya nga mabatian ang mga paglalampos kag pagbululuka sang mga botelya sang langgaw nga ginapanghaboy sang iya Amay sa dingding sang ila kusina. Ginatulon-tulon ni Budak ang iya mga luha samtang galakat palayo sa iya Iloy kag nagaabusar nga Amay tungod sa kaakig.

Wala magpalayo si Budak. Nagpungko sia sa idalom sang punu sang lumboy sa ugsaran sang ila balay. Nagpahimuyong sia sa handong sang puno tubtob nag-untat sia sa paghilibion. Sa indi lang madugay, nakit-an niya ang pag-alabot sang ila mga paryente kaupod si ‘Nang Juana kag ang babaylan. Samtang nagalakat ang ila mga paryente pakadto sa kilid sang balay, nagtulukay sila ni ‘Nang Juana. Ang mga mata sang tigulang sang nagligad nga gab-i nga may pagkabalaka nabuslan sang kasubo kag kaluoy. Naurungan si Budak sa pagtulok sa ila mga kaparyentehan tubtob nga ginpiyong niya ang iya mga mata kag magsandig sa lawas sang lumboy.

Nadumduman niya sang una, ang ila paryente nga babaylan ang masami nila nga ginakadtuan kon may isa sa ila nga nagamasakit tungod kuno sa usog, nabugnuhan, natuyawan, natabuan, nakasalapay sa mariit nga lugar, ukon gin-aswang. Daw kadasig lang sang mga tinuig. Nag-ubanon na gid ang tanan nga buhok sang ila paryente nga babaylan.

Nagtililipon ang iya pamilya kag kaparyentehan sa sagwa sang ila balay agod magtan-aw sa ulubrahon. Ginhumlad sang babaylan ang apat ka malagpad nga dahon sang saging sa duta malapit sa puno sang lunok kon diin nagasikungkong si Bugol. Ginpangtungtongan sang nanari-sari nga mga pagkaon ang dahon sang saging. May buhi nga manok nga nahigot ang mga tiil, mga alupi, ibos, mga prutas, sinabawan nga manok kag nanari-sari nga mga dahon. Mga halad kuno ang ini sa mga tamawo agod mapatawad na nila ang indi hungod nga pagpanabas ni Bugol sang mga puno sang lunok sa kilid sang sapa. Ulihi nga ginbutang sa tunga sang ulubrahon ang gamay nga taklob sang kaldero nga nasudlan sang nagabaga nga uling. Ginbitbit sang babaylan ang taklob sang kaldero, ginbutangan sang apog nga nagpausbong sang maisog nga baho halin sa aso. Nagkutibkutib ang mga bibig sini sang indi maintindihan nga palangadion samtang nagalibot sia sa mga pagkaon. Ginkuha sang babaylan ang isa ka buhi nga manok kag magpalapit kay Bugol. Ginhikap-hikap sini ang lawas sang manok samtang sige sa iya panambiton sang palangadion kaupod sa nagalalapta ang maisog nga baho nga dala sang aso.

Dugaydugay, ginkuha sang babaylan ang garab nga nahigot sa iya hawak. Ginbayaw niya ang manok kag gingurot sini ang liog. Gilayon nga nagpuswak ang dugo sang manok kag ginpatulo niya ini sa ulo ni Bugol. Palibot man sini nga ginpatuluan pati ang mga pagkaon sa ulubrahon tubtob sa puno sang lunok. Ara lang sa kilid sang ila balay si Budak nga mahipos sa pagtan-aw sa ulubrahon apang amat-amat nga naglaw-ay ang iya pamatyag. Daw masuka sia sa nagalalapta nga maisog nga baho sang aso. Mas nadugangan gid ang kalaw-ay sang iya pamatyag sang gingurot sang babaylan ang liog sang manok kag ginpatulo ang dugo sa ila palibot. Nanibag-o sia sa mga nakita bangod madugay na sia nga wala makatan-aw sang kaangay sini nga hilikuton. Daw masuka sia kag daw ginaipit ang sulod sang iya ulo. Sang makit-an sia sang iya iloy nga galaw-ay ang iya pamatyag, ginsinggitan sia sini nga magpahilayo sa ulubrahon kay malain sa iya kahimtangan. Dali-dali nga nagsaka si Budak sa ila balay kag nagsulod sa isa ka hulot. Tungod tama kalain sang iya nabatyagan, nagbatang sia dayon sa katre tubtob sia nga matulugan.

Sa iya pagbugtaw, nahimutaran niya nga tama na kadulom sang palibot. Nakabatyag sia sang pagpalanakit sang lawas kag pagkauhaw. Bisan daw matumba pa sia, ginpilit niya nga magbangon kag magkadto sa kusina agod mag-inom sang tubig. Pagkatapos niya mag-inom sang tubig, liwat niya nga ginhapulas ang iya tiyan. Subong, nakabatyag sia sang kalipay kag pagpalangga sa lapsag sa iya taguangkan. Daw nagtunog sa iya pamatyagan ang pitik sang tagipusuon sa sulod sang iya tiyan. Naguwa sia sa kusina kag nagpahangin sa tambi. Madasig sia nga ginhampak sang mabugnaw nga dapya sang hangin kaupod sang naga-ululusbong nga huni sang mga sirum-sirum. Masanag kag mabilog nga bulan ang iya nahimutaran sa iya pagtangla sa kahawaan. Asnahon ang mga kahoy kag puno sang saging sa ubos sang ila balay tungod mas nagsanag ang bulan kaysa sang nagligad nga gab-i.

Daw naglinong ang iya pamensaron kaupod sa matawhay nga gab-i. Hinali lang nga kinugmat ang kalinong sa paglinagapok sang mga sumbag kag sipa sa sulod sang bodega sa iya likod. Liwat nga nagkuba-kuba ang iya nga dughan katulad kagab-i. Bisan may kahadlok, mahinay niya nga ginbuksan ang puwertahan sang bodega agod tan-awon ang kahimtangan sang iya magulang. Sa iya pagsulod, nakita niya ang iya magulang nga nagawaras kag nagaligid-ligid sa salog. Nakabuhi ini sa pagkabangot sang pisi sa haligi. Pagkakita sini sa iya, gilayon ini nga nagbangon kag nagdalagan palapit sa iya. Madasig sia sini nga gindakop sang kuga sa iya duha ka dalagko nga kamot.

“Nong Bugol, maluoy ka sa’kon buy-i ako,” pakitluoy niya sa magulang.

Nabudlayan sia maginhawa sa mahugot nga kuga sang iya magulang. Daw mas makusog pa ini sang sa ginabitay sa pisi. Gintampa-tampa niya ang iya magulang apang daw sa wala lang sini sa iya. Tubtob nga ginguyod sia sang iya magulang pagguwa sa bodega tubtob sa tambi. Sang malapit na kon tani sia madulaan sang animo tungod sa kuga, nag-abot ang ila iloy kag amay kag ang iya ‘Nong Bito. Ginbuligan nila nga makuha ang mga kamot ni Bugol sa iya liog apang sa sobra ka makusog sini, naayawan sila. Tubtob nga gintulod sia sang magulang sa hagdan sang tambi. Naglampos ang iya ulo sa hagdan antis sia mahulog sa duta.

“Tabang! Tabangi ninyo kami! Maluoy kamo sa amon! Tabang!” Siyagit sang ila iloy samtang nagahilibion kag nagauyat sa iya ulo.

Gilayon nga nagdalagan si Bugol sa ila kusina kag ginkuha ang binangon nga nasab-it sa dingding. Nagwaras ini samtang ginauyatan ang binangon kag maglukso halin sa tambi. Gilayon ini nga nagdalagan sa madulom kag masiok nga kakahuyan sa ubos sang ila balay. Dali-dali nga nagpanaog ang ila iloy kag nagpalapit sa iya.

“’Nay, buligi ako. Ang bata ko, ‘Nay,” haruson nga lagson niya ang iya pagginhawa sa kada tinaga nga ginasambit. Nagtululo ang dugo sa iya mga batiis apang ang ila iloy nagasige lang sa paghakos sa iya samtang nagahilibion.

“’Nay, ang bata ko. Buligi ako, ‘Nay!” tubtob nga nag-amat-amat dulom ang iya panulokan kag nadulaan sia sing animo.

Sa pagbalik sang iya pangalibutan, nagabatang na sia sa katre sa sulod sang iya hulot. Nagapalanakit ang iya bilog nga kalawasan, ilabi na gid ang iya tiyan. Mahinay niya nga ginhapuhap ang iya tiyan kag ginpilit nga pangitaon ang pitik sang tagipusuon sang iya lapsag. Amat-amat sia nga nabatyag sang kaugot.

Kaugot mismo sa iya kaugalingon nga kapaslawan. Nagtunog nga pagsiniyagit sang iya kaugot kag kaakig nga gapanglalapaw ang tingog sa iya panghunahuna. Nag-umpisa nga magtululo ang iya mga luha. Ang kaugot nabuslan sang kasubo kag kaluoy. Naluoy sia sa iya kon tani mangin anak nga wala man lang niya nahimo nga maamligan, mabun-ag, matagaan sang kahigayunan nga mabuhi, kag mapabatyag ang iya pagpalangga. Wala na sia sing may mabatyagan pa nga kalinong.

Pagkaligad sang pila ka semana, liwat nga ginbitbit ni Budak ang iya bag nga gindala niya sa pagpauli halin sa Cebu. Apang subong, isa na lang ka bag ang iya nga ginsukbit. Nabuhinan na ang kabug-at nga iya ginabitbit sa iya mga kamot apang ang kabug-at sang iya dughan kag hunahuna, ginalukdo sang iya mga tiil nga mahinay sa pagtikang. Nag-untat sia sa paglakat kag ginbalikid sing makadali ang ila balay sa indi malayo nga distansya. Nakit-an niya ang iya iloy nga nagadabok sang mga laya nga dahon. Masimhutan niya pa ang nagalalapta nga aso nga nagapalanupsop sa iya mga mata kag tama ini kapait sa iya pamatyagan. Daw kasubong man nga ginapugaan sang duga sang sibuyas ang iya mga mata. Sa kilid sang ila balay, sa dako nga puno sang lunok, makita pa niya ang iya magulang nga nagauyat sang binangon kag masako sa paglabo sa lawas sang lunok. Bation pa ang agrong sang sulab nga daw ginakalkal sang kada paglabo ang sulod sang iya mga dulunggan. Gindali-dali niya ang paglakat. Indi na niya maagwantahan ang kagahod sa kada paglabo sang binangon sa lawas sang puno. Indi na niya gusto pa nga masimhutan ang ginadabok sang iya iloy. Daw masuka sia sa kalian sang baho. Gindali-dali pa gid niya ang paglakat nga daw may lalagson sia nga pinakaulihi nga byahe sang dyip sa baryo.

Mabalik sia sa syudad kon sa diin sia una nga natabuan apang subong, wala na sia sing kahadlok nga nabatyagan. Makusog na ang iya dungan. Indi na sia basta-basta nga mapasugot nga matandog sang mga tamawo sa masiok kag mariit nga syudad.

Δ Δ Δ

Bobby Wong, Jr. /www.postcardsfrommanila.com

Si Agnes Espano-Dimzon isa ka manunulat nga nagatudlo man sang Hiligaynon nga literatura sa mga estudyante sang creative writing sa School for the Arts-Iloilo National High School. Sia mabaskog nga nagaduso sang pagpadabong kag pagpasanyog sang mga sugilanon, binalaybay,sanaysay kag ambahanon sa Hiligaynon para sa mga kabataan.

Wala labot nga mahumot kag mananam ang pagkaon nga naluto sa kahoy nga gatong, nanamian man ako maghaklo sang aso halin diri. Ambot, kay bisan hambal nila nga nagapadugang sang ubo sa nagamasakit ang aso, nagabulig ini iya patawhay sang akon pamatyag. Nanamian ako sang baho sang aso halin sa kahoy. Halin pa sang bata ako nanamian ako magdabok sang mga laya nga kahoy kag dahon agud magtinlo sang palibot kag magtabog sang lamok (bisan pa may naga-adbokasiya na batok sa pagdabok bangod mas maayo kuno nga pabay-an lang nga madunot ang mga laya nga dahon kag hilamon agud gamiton nga abono). Ti gulpi ako nagpagsik, kag sang ugto na, daw nadula man ang akon trangkaso.

Madumduman ko pa sang nagsugod ako tuon magluto sang gamay pa ako. Ginpahimuan gid ako ni nanay sang tayhop ukon isa ka buko sang kawayan agud gamiton sa paghuyop sang kahoy kon mapatay ang kalayo. Kon didto ako sa balay sang lola ko malapit sa uma, ginatudluan niya man ako maggisa sang ahos, sibuyas kag kamatis. Kanami gid sang kahumot sini. Ukon ang magsugba sang ginamos sa baga pagkatapos tig-ang. Daw matulo ang laway ko sa pagpanumdom kon ano kanamit magduon sang sinugba nga ginamos nga ginsawsaw sa sinamak sa kan-on nga nagaaso-aso kag ihamal sa baba, kag kuyaban sang kamot ang baba bangod daw mapaso ini sa kainit.

Apang wala labot sa maayo nga pamatyag kag manamit nga pagkaon, para sa akon ang pagluto gamit ang kahoy nga gatong makabulig man sa pag-amlig sang aton natural nga palibot kag dunang manggad.

Ngaa?

Ang kahoy nga panggatong, kon ikumpara sa LPG ukon liquefied petroleum gas wala labot nga di hamak mas barato, renewable pa. Buot silingon, indi ini maubos bangod ang kahoy mahimo matuod utdon apang nagatubo ini liwat. Kag mahimo kita magtanum sang kahoy, basta may yara lugar sa aton ugsaran kag palibot. Mas matipig man ini sa uling bangud basta may yara lang kahoy sa palibot may yara gid kita mahimo nga gamiton. Ang uling doble ang enerhiya nga gamiton bangod makaduha gid ini nagakinahanglan sang pagsindi, sa paghimo sini kag kon pagagamiton na sa pagluto.

Ang LPG naman ginahimo gamit ang langis nga ginamina halin sa idalum sang duta. Kag indi tanan nga parte sang kalibutan may yara minahan sang langis. Ini masami lang makuha sa mga pungsod didto sa Middle East kag Africa. Gani nga kon may kon ano nga problema didto katulad abi sang giyera kag ano pa nga katublagan, nagatimbuok man ang presyo sang langis sa iban nga parte sang kalibutan pareho diri sa Pilipinas. Masyado na gid kita nagasalig sang aton pangabuhi sa langis. Ano abi ang matabo kon mag-abot ang tion nga ini maubos na ukon indi na kita pagbaligyaan sang mga pungsod Arabo bangud kulang sa sa ila kinahanglanon ang ila ginaprodukto nga langis?

Ang mga mangin-alamon nagahambal nga ang deposito sang langis sang bug-os nga kalibutan indi na makalab-ot sa singkwenta pa ka tuig. Gani subong, madamo sang naga-adbokasiya para sa alternatibo nga kuluhaan sang enerhiya. Kag isa na diri ang paggamit sang kahoy sa pagluto sang pagkaon.

Kanami panumdumon nga wala labot sa manamit kag mananam nga pagkaon kag matawhay nga pamatyagan, ang paggamit sang kahoy bilang panggatong nagabulig man paseguro nga magalawig pa ang aton kabuhi sa ibabaw sining kalibutan.

Pinili halin sa koleksyon nga “Mas Maayo nga ang Tawo Wala sang Pakpak ukon Hasang kag iban pa nga Binalaybay,” UNA nga PADYA, IYAS LITERARY PRIZE, 2013

Soulist Aurora /www.lostateminor.com

Mas maayo nga ang tawo
wala sang pakpak ukon hasang,
para sa iya padayun nga mangin misteryo
ang impiyerno, lawod, kag kalangitan.

Sa sini padayun siya nga magalaum,
nga makamadmad ang tanan nga mga nagtalang
sa tore sang kabuganaan, nga makabalik
ang mga ginlamon sang kagab-ihun
sa madulum nga dalanun.

Siguro mas maayo nga amo sini,
nga ang tawo wala sang pakpak ukon hasang.
Para sa kaagahun, sa pagmuklat, iya sug-alawun
ang silak sang adlaw, kag sa sirum ang paghanduraw
sa mga nawong, sang mga nauna nga nagpanglakaton.

Sa Diin Nagasugod ang Gugma

Si Jonathan Davila taga-Bacolod kag faculty sa Univeristy of St. La Salle. Nangin writing fellow sia sa binalaybay sa mga workshop sa Silliman sa Dumaguete, IYAS sa Bacolod, PANAGSUGAT sa Tacloban, kag sa Fray Luis de Leon sang University of San Agustin sa Iloilo. Katapu sia sang
Santermo Writers Group.

Sa dughan
Ginahandum nga mas maayo kun dako,
bagay sa lawas, wala nagahurma, santing,
sa pikit nga blusa, pero ini gaupod gihapon
sa tagipusuon kag pwede nga tabunan
sang kamot, bayo nga nakabutones asta sa liog.

Sa hita
Bulkan, mainit kag misteryoso,
gusto madab-ot nga nagaisahanun,
makuwaan titulo nga akon, pero sobra
pa sa regalo, ginputos sang makaduwa,
ginaprotektahan sang kabuhi,ginatigana.

Sa mata
Inday kun magliso ka lang tani kag maskin
magyuhum sang makadali,
kadamu na sang buot silingun.

Kay ara sa imo mga mata ang tanan
nga kalibutan kag tion. Sa diin sarang
ako nga may baroto pwede kasugod
nga magbugsay pakadto sa mga isla
sining arkipelago sang luyag-luyag,

sunlog-sunlog, kabuangan,
dalamguhanun,
hakus, hulid-hulid,
haluk, kupkop,
init,gugma,
pagpalangga.

Bobby Wong, Jr./www.postcardsfrommanila.com

May lalaki nga nagapanghalay
sang mga lampin kag habul
sa atubang sang balay.

Malinong nga gapangimpit
wala nagapasiplat sa mga nagalabay
nga manug-uga, manugtahu,
manugskrap, manugmais,
manugputo, kag manuglab-as.

Bungol kag bulag sa isa ka guban,
sang mga dalaga, nga puros gasyurt,
ga-iwul ang buli,
mabakal inasal sa may tiangge.

Bungol maskin sa duha ka ido
nga naghibag sa dalan.
Kuring nga nanguykoy sa bermuda
wala nabatyagan.

Daw sang san-o lang ang aton migo,
soltero sang nagligad nga tuig,
maskulado nga mekaniko,
sagad magkanta sa pista,
boksidor sang hayskul,
may pika nga kalabira sa tuo nga abaga,

Nga solo nga nanindog mangilala,
magsunod-sunod, mag-ikog-ikog,
nangahas mangaluyag sa pangayaw
nga puti-on, balilahun, laba ang buhok.

Kag subong aton napamatud-an
nga mas makusog magkuso sang binunlawan,
kag resistensiyado, metikuloso sa baho,
damul ang panit sa palad,
damul ang kuko.

Dala ang labador,nagapanihulnihul,
makadto sa kusina kay matola pa isda.

Ara na dugay dugay si Inday
dapat init pa ang sabaw.
Kay kun marimis ang timpla,
mas saboroso ang promisa nga sambuwa.

“El Kundiman” (CA 1930) ni Fabian de la Rosa /Pearl of the Orient: Discover Old Philippines / https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

“Si Captain Leuenberger, Lisa,” pakilala ni Belinda sa lalaki. “Pareho kamo nga taga-Iloilo.”

Daw tinumbok ang dughan ni Lisa Aldeguer. Nagatindog sa iya atubangan si Captain Osmundo Leuenberger. Mataas kag tiso. Matuod gid nga kapitan ini, siling niya sa iya kaugalingon kag gintan-ay ang iya kamot. Amo man kag magsugod ang sonata—kag tango pa abi. Daw ginadamgo nga nagpabutong sia sa maambong nga kapitan kag magsaot sang pinakamatahom nga tango sang iya kabuhi.

Madamo na nga detalye ang nahibal-an ni Lisa natungod sa lalaki nga ini. Bisan sang una, nga wala sia sing interes, indi mapugngan ang pagladlad sa iya ni Belinda sang mga birtud sang lalaki. Kapitan si Osmundo Leuenberger apang indi sang militarya kundi sang barko, retirado, kwarenta-i-singko kag balo. Wala sing anak. Ano abi kay nagtaliwan ang iya asawa sa una pa lang nga tuig sang ila kasal. Nahulog ini sa bapor kag wala gid makita ang lawas. Moreno si Osmundo Leuenberger apang makita nga kalibogan. Ang iya apoy isa ka Aleman nga nagmersenaryo sa pwersa sang mga Espanyol sa Pilipinas. Wala na ini magpauli sa Alemanya. Sa baylo, nangasawa sia sang isa ka Pilipina kag nagluntad sa Molo sa Iloilo. Ang iya asawa taga-didto.

Nakayuhom si Lisa sa ginsiling ni Belinda nga pareho sila ni Osmundo Leuenberger nga taga-Iloilo. Kon taga-Iloilo gid man si Captain Leuenberger, ngaa karon lang nakatambong sa Kahirup? Ini ang talaksan kon ang isa ka taga-Panay ukon taga-Negros nga nagapuyo sa Manila matuod nga alta sociedad. May katingala si Lisa, apang wala niya ginpamangkot si Belinda.

Ang matuod, ang mga ginikanan ni Lisa ang taga-Iloilo. Sia iya natawo kag nagdako sa Manila. Hat-on gani ang iya paghambal sang Hiligaynon. Daw maayo pa gani ang paghambal niya sang Espanyol. Makapa-Iloilo lamang sia kon may importante nga matabo sa dako nga pamilya sang iya lolo sa Sara, katulad abi sang pagkasal ukon paglubong. Wala gani sia nagakadto didto kon pyesta. Madugay na nga wala sa pulitika ang mga Aldeguer. Sa baylo, may mga Aldeguer nga nagakantakanta kag nagasaotsaot sa entablado, may Aldeguer nga nagabasketbol, may Aldeguer nga promoter sang boksing, may Aldeguer gani nga nag-madre.

Kag ang isa iya ayhan mangin laon.

“Ay, Lisa,” nanghayhay kuno abi ang labutaw nga Belinda. “Ano ang dumdom mo, laon ka na baya. Batona na si Captain Leuenberger agod mahibal-an mo ang himaya. Sin-o bala ang bataon diri sa Manila ang bagay sa imo? May mas gwapo, may mas macho pa bala kay kapitan?”

“Gurang naman,” ang sabat ni Lisa.

“Ano nga gurang? Kwarenta-i-singko lang. Bata pa ina. Ikaw, thirty-four. Bagay gid kamo.”

Masupog mangaluyag si Captain Leuenberger. Ang pamatyag ni Lisa daw nagatiyog ang kalibotan sa sonata sang tango kag sia nagasablay sa mga butkon kag sabak ni Osmundo Leuenberger: mataas, tiso, gwapo, mestiso, karinyoso, manggaranon, kwarenta-i-singko anyos kag byudo.

Wala magsukat ang ila pagsaot sang tango sa Kahirup Ball sa Manila Hotel kag ginkasal si Osmundo Leuenberger kag si Maria Elisa Aldeguer.

PAGKATAPOS SANG ila kasal, duha ka semana sa Hongkong si Kapitan kag Ginang Osmundo Leuenberger. Sa pagbalik nila sa Pilipinas, nagpadayon sila sa Iloilo agod magpuyo sa balay ni Osmundo sa isa ka subdibisyon sa sagwa sang Jaro. Ginsugat sila ni Tyo Salvador—ukon Tyo Badong—sa hulugpaan sa Mandurriao. Si Tyo Badong ang manugtatap sang balay ni Osmundo Leuenberger.

Daan na ang subdibisyon anano pa dalagko ang mga lote kag ang mga balay wala nagailingod. Ang mga balay daw daan na kon ipaanggid sa mga balay sa naandan na nga mga subdibisyon.

Dako ang kakibot kag katingala ni Lisa sang makita niya ang balay sang iya gwapo kag manggaranon kag balo nga bana. Daw naham-ot pa gani sia. Ano abi kay ang balay ni Kapitan Osmundo Leuenberger dagway sang bapor. Abaw, kalaw-ay gid sini! Ang mga bintana matipulon nga daw iya sang mga kamarote sang bapor. Mataas ang ikaduha nga panalgan kag ang balkon didto nahamtang kag katunga gid sang panalgan kadako. Kag sa baylo nga mga tanom ang nagapuni sini, makita ang pila ka salbabida nga nagakabit sa balkon. Tungod sang iya sini pintura nga puti, ang duag sang balay daw iya sang mga pantyon sa sementeryo.

Nakatig-ik si Lisa sang hakwaton sia sang iya bana paggwa gid nila sa kotse agod dal-on sa sulod sang balay. Hugot ang iya paghakos sa liog ni Osmundo agod indi sia magdalus-os sa kaham-ot samtang nagasaka sila sa hagdan pakadto sa ikaduha nga panalgan. Nagtig-ik naman sia sang ibutang sia sang iya bana sing may diutay nga pagpusdak sa kama. Naham-ot gid si Lisa kay ikatlo na ka semana ang ila pag-asawahay apang wala gid magtahaw ang pagkaromantiko sang iya kapitan.

“Ay, salamat nga normal ang hulot nga ini,” siling ni Lisa nga nagakadlaw. “Dumdom ko basi kamarote.”

Wala magsabat ukon magyuhom man si Osmundo. Sa tigaylo, gintum-ok niya ang iya asawa sa higdaan kag hap-an.

Wala na sing iban pa nga tawo sa balay kundi si Tyo Badong. Kag wala gani nagatulog diri kundi sa garahe kaupod ang kotse kag isa ka daan nga motorsiklo. Indi lamang drayber si Tyo Badong kundi kusinero man kag manugtinlo sang bilog na balay nga bapor kag sang palibot. Balo man kuno ini sia, siling ni Osmundo, kag kasubong sang iya amo, wala man sing anak.

Masadya nga gin-ako ni Lisa ang katungdanan sang isa ka kusinera, apang kinahanglan gid nila nga duha ang pag-alagad sang isa ka labandera. Kag kinahanglan nga ini sia isa ka tigulang nga malaw-ay. Amo ina ang siling ni Osmundo.
Indi niya buot nga may labandera. Indi nila kuno kinahanglan ini. Nagkadlaw lamang si Lisa bisan pa nga daw luyag niya magsunggod. Maayo man ang washing machine nga ginbakal ni Osmundo, apang maayo gid ang isa ka labandera bisan ini sia tigulang nga malaw-ay. Buot niya makighambal sa isa ka babaye, indi sa isa ka makina.

ISA KA AGA, nahibal-an dayon si Lisa nga natapos na ang ila honeymoon. Nagsiling si Osmundo nga may laktan sia. Madugaydugay na nga wala niya maatiman ang iya mga negosyo. Makadto sia kuno sa Estancia agod hisayran kon ano na ang nagakatabo sa iya mga punong didto.

Nakibot si Lisa. Apang wala na lang sia magtingog. May kapunongan gali si Osmundo sa Estancia, ngaa wala gid sia magsugid? Buot bala niya kiboton ang iya asawa nga kadako gid man gali ang ginakuhaan sang iya manggad? Nalimotan bala niya nga alagyan ang Sara pakadto sa Estancia? Natingala gid si Lisa nga bisan indi gid man dako nga butang ang pagka-Saranhon sang iya mga ginikanan, mahimo na ini nga kabangdanan agod isugid niya nga may mga punong sia sa Estancia bisan pa nga wala sia sing tuyo nga agdahon ang iya asawa nga updon didto. Kon sa bagay, malayo gid man adto kadtoan bisan masakay sila sa kotse. Apang karon masakay lang kuno ang iya bana sa bus. Mapadul-ong lang sia kay Tyo Badong sa iya kotse sa paradahan sang mga salakyan padulong sa Estancia.

Duha ka adlaw ang nagligad kag magpauli si Osmundo. Kasisidmon na sia mag-abot kag daw lapyo gid. Sang magdulog ang ginasakyan niya nga taksi sa atubangan sang balay nga bapor, yara na nga daan sa ugsaran si Lisa. Mamadlos ang hangin sa bilog nga adlaw kag daw maulan gid pag-abot sang gab-i.

Nasat-oman dayon ni Lisa nga may indi maayo nga natabo sa panglakaton sang iya bana. Wala ini makapamarbas kag gum-os ang panagway bisan wala sing bahid sang yab-ok ang iya buhok, dyaket kag pantalon kag ang iya itom nga bag.
Madamo kuntani ang buot ipamangkot ni Lisa, apang ang mga ini ginhipsan na lamang niya. Hinali nga nangin mahipos si Osmundo kag daw wala sa iya kaugalingon.

Sa nahauna nga higayon, indi mapahamtang si Lisa samtang nagahigda sia sa kilid sang iya bana. Wala magpanyapon ang iya bana kag karon sila nga duha indi makatulog. Daw ginagil-asan si Osmundo. Wala pahuway ang iya liso samtang si Lisa daw natak-an na sa wala pagsabat sang bana sa iya mga pamangkot.

“Ano ang natabo sa imo, Hon?” pamangkot liwat ni Lisa. “Malain bala ang pamatyag mo?”

Wala gihapon magsabat si Osmundo. Nag-igong lamang ini kag magliso atubang sa dingding.

“Nagamasakit ka bala?” may simbog na nga kaakig ang pamatyag ni Lisa. “Ngaa indi ka magsabat?”

Kag ginhikap naman niya ang apipingig ni Osmundo kon bala may hilanat ini. Normal naman ang kainit. Mahinay nga ginbutong ni Lisa ang abaga sang bana. Kabug-at sang iya sini lawas kag wala malingkag ang iya pag-atubang sa dingding. Nahaklo na naman ni Lisa ang daw maaslom nga baho sang bana. Daw wala ini makapaligo kutob sa iya paghalin pakadto sa Estancia. Kag wala gani sia magpanghilam-os sang iya pag-abot. Ano ayhan ang natabo sa iya bana? Indi ini ang lalaki nga iya ginpakaslan.

Amo man kag magdaguob sa malayo. Maulan gid karon nga gab-i. Kag daw nagmadlos pa gid ang hangin.

“Matawag ako sang doktor!” siling ni Lisa kag magbungkaras pakadto sa sala sa nahauna nga panalgan sang balay.

“Indi!” matig-a nga hambal ni Osmundo. Nagbalikid sia apang nakagwa na si Lisa sa hulot.

Madasig man nga nagbalik ini. Wala sia kahibalo kon sin-o nga doktor ang tawgon. Wala sia sing kilala sa bilog nga syudad sang Iloilo kundi ang iya bana kag si Tyo Badong.

“Sin-o ang imo doktor? Ano ang iya number?”

“Wala ako sing masakit,” matig-a pa gid nga sabat sang nagahigda. “Indi ko kinahanglan ang doktor.”

Bumalik si Lisa sa sala kag pangitaon ang direktoryo sang telepono. Yab-okon ini sa idalom sang lamesita nga ginatungtongan sang telepono. Dali-dali sia nga nangita sang doktor sa yellow pages sang direktoryo, bisan sin-o nga doktor. Una niya nga nakita amo si Dr. Felicidad Acosta, apang buot niya lalaki ang iya konsultahon. Ang ikaduha nga ngalan nga iya nabasa amo ang Dr. Clemente Artajo.

Gin-alsa niya ang telepono kag ginduon sa iya dulunggan. Nakibot sia. Patay ang telepono. Binutong niya ang linya. Utod ini. Daw ginbuklas.

Ginpugngan ni Lisa ang iya kahadlok. Nagaisahanon lamang sia kag kinahanglan tadlong ang iya pangisip.
Naghulonghulong sia sa kadak-an sang balay. Karon lang niya natalupangdan nga ang dyaket nga ginsuksok ni Osmundo sang iya pag-abot ginsablay gali sang iya bana sa likod sang isa ka pulungkuan. Ginkuha niya ini agod dal-on sa ila hulot sa iya pagbalik sa ibabaw. Ginkuot niya ang mga bulsa kay basi may ginbutang diri si Osmundo kag nalimotan niya nga kuhaon. Basi mabasa kon labhan ang dyaket. Sa tuo nga bulsa may nakuot sia nga papel.

Ginhumlad niya ang diutay nga papel agod susihon kon ano yadto. Tiket sang Negros Navigation! Kon amo, wala nagpa-Estancia ang iya bana. Nagpa-Bacolod si Osmundo.

Hinadlokan na gid si Lisa sa ibabaw sang iya katingala kag kaakig. Nagbutig ang iya bana. May likom ini nga ginatago niya sa iya asawa. Ano ayhan ang kabangdanan sang iya sini makatilingala nga panghulag halin gid sang iya pag-abot?
Nagbaskog pa gid ang hangin. Pat-od gid nga may bagyo nga nagapadulong. Nagdaguob. Nakauklo si Lisa. Masaka na kuntani sia sang makita niya nga nagadalagan panaog ang iya bana.

Nagmurahag ang mga mata ni Lisa. Daw indi sia makapati sang iya nakita. Nagauniporme ang iya bana sang uniporme nga puti sang kapitan sang barko. Kagahod sang iya sapatos sa mga halintang sang hagdanan.

“Dios ko!” tusngaw ni Lisa kag mag-isol. Nabuhian niya sa salog ang dyaket nga iya nauyatan.

Daw wala nakakita sa iya ang iya bana.

“Jarantilla!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Hinali nga nagbukas ang ganhaan kag nagsulod ang nagauniporme man nga tawo. Nagmurahag pa gid ang mga mata ni Lisa. Si Tyo Badong ang nagsulod. Wala gali makandadohi ang pwertahan kag ayhan madugay na nga nagahulat ang tigulang sa sagwa agod tawgon kon kinahanglanon sang iya agalon.

“Officer,” mando ni Kapitan Leuenberger. “Check the decks.”

“Aye, aye, Sir!” ang sabat sang tigulang.

Si Officer Jarantilla gali si Tyo Badong. Dali-dali ini nga nagsaka. Ginsunod sia ni Osmundo.

Nagahilibion na karon si Lisa. Mga ano ining duha ka lalaki sang balay, mga buang? Gumon na gid ang iya hunahuna. Ano na ining natabo sa iya? Amo bala ini ang nadangatan sang daw indi malapawan nga kalipay kag kakunyag niya sang pamanahon niya ang maambong nga balo?

Nadumdoman niya si Belinda, apang wala sia sing panahon nga basolon sa iya hunahuna ang iya abyan tungod sa nagakatabo subong.

Dali-dali man nga ginsunod niya ang duha ka lalaki. Didto na sila sa balkon nga daw naibabaw nga panalgan sang bapor. Kasanag sang balkon. Kadalagko sang mga bombilya sang suga.

“Honey, please!” singgit ni Lisa. “Ano ang natabo sa imo man?”

Binalikid sia ni Osmundo Leuenberger. Ang mga mata sini nagabaga sa kaakig nga indi matungkad sang iya asawa.

“Maluibon!” singgit man niya. “Wala pulos nga babaye!” Kag ginuyod niya si Lisa pakadto sa bi-bi sang balkon.

“Buhii ako! Tabang, tabang, Tyo Badong!”

Apang wala magpalapit sa ila ang tigulang.

“Tampalasan!” Daw hayop nga nagangurob si Osmundo. “Patyon ko ikaw!”

“My God! Indi! Indi!” Sumiyagit sing malawig si Lisa sang buot na sia itiklod sang iya bana. Nanghawid sia sa barandilya sang balkon nga daw iya sang bapor.

“Patyon ko ikaw. Ihulog ko ikaw sa lawod, maluibon nga babaye!”

Sumiyagit liwat si Lisa. Kag amo man nga nagdaguob sing tuman katunog. Nagdulog si Osmundo sa buot niya himuon sa iya asawa.

“Jarantilla!” singgit niya. “Naglupok ang boiler!”

Humagunos naman ang hangin kag sa kakusog sini, nagkurog ang balay nga bapor.

“Jarantilla!”

Pumalapit si Tyo Badong nga daw matuod nga nagahangos.

“Yes, Sir!”

Binayaan ni Osmundo ang iya asawa kag sinunod ang kalabaon sang pasamano sang balkon samtang ginatan-aw niya ang madabong nga Bermuda grass kag nahapay nga mga kahoykahoy sa idalom.

Nahadlok kag nagahibi nga dumalagan si Lisa agod magbalik sa ila hulot. Apang nagdulog sia sa ganhaan. Buot niya makita kon ano pa gid ang himuon sang iya bana.

“Prepare to abandon ship!” siling ni Osmundo kay Tyo Badong. Kag hinaboy niya ang isa ka salbabida sa tiilan sang tigulang. Wala ini ginpulot ni Tyo Badong.

“Sir,” siling niya. “Indi malunod ang barko. Wala naglupok ang boiler. Daguob ang nabatian mo!”

“Abandon ship!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Nagsuksok sia sang isa ka salbabida kag magtindog sing tiso sa bi-bi sang balkon samtang nagahagunos ang hangin kag nagauyog ang balay nga bapor.

“Abandon ship!”

“Sir, Sir,” pakitluoy ni Tyo Badong. “Diri kita sa balay. Wala sing malunod nga bapor. Balay nimo ini. Indi ini bapor!”

Apang wala makabati kag makakita sa iya ang iya agalon. Ayhan, ang nakita ni Osmundo amo ang nagabukal kag nagabuyongbuyong nga tubig sa idalom samtang nagahanot ang bagyo. Kag hinali lang nga ginlakang ni Kapitan Osmundo Leuenberger ang pasamano kag maglumpat.

Nagasinggit nga nagadalagan si Lisa agod tan-awon kon ano ang naabtan sang iya bana sa idalom. Bisan ginbutong sia si Tyo Badong, makadali niya nga nakita ang nagahapaon nga lawas sang iya bana sa madabong nga Bermuda. Nagtabog ang puti man nga kalo sini apang nakita ni Lisa ini sa luyo sang isa ka salbabida.

Kag dungan sila nga nanaog. Nagahagunos gihapon ang hangin samtang ginasabak ni Lisa ang wala nagahulag nga lawas sang iya bana. Ang dughan sang iya uniporme namantsahan sang iya sinuka nga dugo nga nagmantsa man sa manipis nga suot-pangtulog ni Lisa.

“Dios ko! Dios ko!” pisngo ni Lisa, ang iya nawong natangday sa magasrang nga nawong sang wala makapamarbas nga kapitan.

“Mam, karon kahibalo ka na kon sin-o si Sir,” mahinay apang matin-aw nga hambal ni Tyo Badong. “Kon aboton gani sia…”

“Indi na maghambal, Tyo Badong. Nakita ko ang tanan. Dali, dal-on naton sia sa ospital. Tawag ka sang ambulansya. Basi pa—”

“Gin-utod niya ang telepono, Mam. Abaw, sobra na gid ang ginhimo niya karon—”

“Kon amo, pagwaa ang kotse—”

Nagdagondagon nga nagkadto si Tyo Badong sa garahe. Nag-untat na ang paghaguros sang hangin. Nagtinong na ang kalibotan. Gintulok ni Lisa ang nagalapta nga mga salbabida sa ugsaran sang balay, kag sa wala pa sia magtalingison sing mahinay apang tuman ka pait, gintangla niya ang balay nga bapor nga ginlumpatan sang iya bana. Pagkalaw-ay gid sini.

_______________________

Si Sir Leo Deriada kaimaw ang mga manunulat kang rehiyon nga nagakilala ka anang bahul nga nahimo: Isidoro Cruz, John Iremil Teodoro, Pangga Gen. Disyembre 29, 2010. Pagkatapos panyaga sa isa ka restawran sa Syudad sang Iloilo.

Damo gid nga salamat kay Ms. Dulce Maria Deriada sa tigayon.

Ilustrasyon ni Julian Callos /www.lostateminor.com

A native of Bacolod City, Negros Occidental, Fundador ‘Mytor’ Gamboa Tipon II was a graduate of Bachelor of Science in Commerce, major in Management Accounting and a Corps d’ Elite Outstanding Student Awardee of University of St. La Salle. He also finished Bachelor in Secondary Education (supplemental) at West Negros University and is a LET board passer, major in Mathematics.
He is a member of USLS Maskara Theater Ensemble and National Commission for Culture and the Arts-Committee on Dramatic Arts, resident playwright of The Performance Laboratory, and a 2012 Iyas Creative Writing fellow. He is an Iyas Literary Awards-Hiligaynon One Act Play winner who won Second Prize for “Palad” in 2013 and First Prize for “Emo Trip” in 2012. He is a freelance commissioned writer, acting/declamation coach, stage actor and director. His other written and staged plays include “Ang Kalbaryo sang Krus,” “Por La Sangre,” “Rizal Is My President” (adaptation of Joshua So’s play based on Napoleon Almonte’s book of the same title), “Siete Pecados,” “Orakulo,” and “Café Specials.”

Diin ang kasingkasing ko mapadulong
Kon tanan nga handuraw matahum?
Diin ang huna-huna ko malambiyong
Kon nagabalikbalik ini sa kasisidmon?
Anay nga masadya na kita sing takos
Ginbalo mo ang bug-os ko nga kabuhi.
Amat-amat ang dughan ko nagakaupos
Samtang ang kamingaw nagabayle.
Kabalo ko, nakita mo na ang iwag
Pagtabok mo wala luha nga katumbas
Nagalapaw pa gid akon pagkaluyag
Biskan hinulsol kag abi-abi nagaliw-as.
Malinong, garot, mamag-an, bug-at.
Lumos na ako sa lawod sang lang-at.

MAY WHITE LADY SA LIKOD BALAY

Sa huyop sang mabugnaw nga hangin,
Nagkalas mga dahon sa atop.
Nag-uwang ang hipuson nga ido,
Kulba ang pamatyag sang dughan ko.

Sa bintana ulo ko naglingi,
Nagdako mga mata sa bisyon.
Dalagan, nangarumbot sa katre,
Kay may nagalutaw nga white lady.

Namalandong, nobena naubos.
Naagahan lang, wala katulog.
Ginsugid kay Nanay ang nasiplat;
Harakhak lamang iya nga sabat.

Kag nagkadto sya sa likod balay,
Ginpunpon sotana nga hinalay.

SA IDALOM SANG ITOM NGA BULAN

Nagalabutyar ang mga landong kag mga espiritu
Kon sa diin ang kasubo nagalusad sa panglibak
Sapawan ang kasanag agud katawhan mangapkap
Sang Iya nga labutaw, mga sumpa sang misteryo.

Nagaubay mga dalan pakadto sa kinawala
Biskan paglaum bungol sa pagpanubos
Walay katubtuban magatakop sa sirom
Gikan sa dughan Niya nga nagahimud-os.

Samtang yara sa pista sang dulom nga bulan
Wala kabalyero ukon mananaog ang makalikaw
Bilihagon sila sang pilakon nga lumay
Sang ilahas nga halit sang Itom nga Musa.

Simbahan sang Jaro, Syudad sang Iloilo /Hand-colored Photoprint Postcard Published by
Camera Supply Company [circa 1910]/Pearl of the Orient:DiscoverOldPhilippines /

https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

Si Peter Solis Nery isa ka premyado nga manunulat sang mga sugilanon, binalaybay, drama, kag pelikula sa mga pulong Hiligaynon, Filipino, kag Ingles. Gintib-ong sia sa Palanca Awards Hall of Fame sadtong 2012. Gikan sia sa Dumangas, Iloilo apang subong nagapuyo sa Los Angeles, California bilang isa ka nars. Katapu sia sang Dramatists Guild of America, kag ginasaligan nga Hiligaynon tester sang American Council for the Teaching of Foreign Languages. Iya gintuga ang The Peter Solis Nery Foundation for Hiligaynon Literature and the Arts para maamligan kag mapatin-ad ang panulatan Hiligaynon. http://www.petersolisnery.com.

Tungod sa tuman nga kainit, didto sa hardin sa likod sang kumbento nagpahanda sang pamahaw ang pari. May payag-payag sa tunga sang hardin sang kabulakan nga, magluwas lang sa nagapugati nga mga bonggabilya, nagakalaluoy kag nagakalalaya na ang mga tanum sa tuman ka lawig nga tig-ilinit. Oktubre pa sang ulihi nga nag-ulan, tunga-tunga na karon sang Hunyo. El Niño na naman!

Sa sementado nga alagyan halin sa kusina sang kumbento, nasiplatan sang pari nga nagabagtik ang duta sa magkilid nga talamnan sang nagakalalayong kag nagadunglay nga mga azucena kag African daisy. Nagabuka ang duta sa sobra nga ka kaging, naganganga, daw baba nga nagatangla sa langit sa pagpangayo sang ulan.

Ang pula nga mercury sang termometro nga nasab-it sa isa ka haligi sang payag-payag naglab-ot sa 43°C (ukon malapit 110°F), apang wala sang nakamulalong sadto. Nabatyagan lang sang pari nga tuman gid kasingkal ang silak sang maalipungot nga adlaw.

Wala gid sang bisan isa ka huyop sang hangin sa hardin, apang mas mabugnaw ang handong sang payag-payag didto sang sa komidor sang kumbento kon kasubong nga brown-out kag wala sang bentilador.

Ang kusinera nga si Nang Paquit ang nagserbi sa pari kag sa don. Chorizo, itlog, kag pinirito nga lamayo nga bangrus ang pamahaw sang pari kon Martes. May malapsi nga sandiya kag kinulabo nga lubi nga ginbutangan sang kinuskos nga yelo. Nagbutang man sang kape si Nang Paquit sa lamesa sa tunga sang payag apang wala yadto gintandog sang pari o sang don. Indi mapatawad ang init.

“Padre, gutumon kita tanan kon indi mag-ulan. Paano kita makapatanum kon indi mag-abot ang ulan? Kon wala sang tanum, paano kita makaani? Diin kita makuha sang bugas? Paano kita makakaon?”

Sunud-sunod ang mga pamangkot ni Don Beato, isa ka salaligan sang banwa, haligi sang Buenavista, kag masami nga nagasponsor sa mga kagalastuhanan sang simbahan. Bisan pa kahangawa para sa tanan ang gindangop sang don sa pari, nahibaluan ni Padre Olan nga kaugalingon nga negosyo ang matuod-tuod nga nagtulod sa don agud magpalapit sa iya.
Palasimba si Don Beato Yngala, apang indi kilala nga relihiyoso. Wala sia nagapasakop sa pag-amba sang mga kalantahon sa misa, kag wala man nagaupod sa pagbantala sang kredo Niceo sang mga Katoliko.

“Indi lang kita ang naga-antus tungod sa El Niño nga ini, Don Beato. Mas malala pa gid ang kahimtangan sa Luzon. Nahubsan ang Magat Dam kag nagmalala ang mga irigasyon sa Isabela, Cagayan, Nueva Ecija, kag Nueva Viscaya,” paathag sang pari agud pakalmahon ang don nga ginapamahulay sang daw bangkiling ka dalagku nga mga balhas.

“Nagmalala man ang aton mga irigasyon sa bilog nga isla, kon wala mo pa nahibal-an,” sabat sang don nga may pagsinuplado.

“Ano karon ang luyag mo nga himuon ko, Don Beato?” pamangkot ni Padre Roland Javellana.

“Ano abi kon mangamuyo kita?”

Daw indi makapati si Padre Olan sa iya nabatian. Apang nalipay gid sia. Si Don Beato, nangagda sa pagpangamuyo?

“Sige, ipahimus ko ining aton kinan-an. Dayon, mangamuyo kita nga duha,” mapagsik nga sabat sang pari sa don.

“Ang buot ko silingon,” hambal sang don nga may kasaw-a, “…sa simbahan.”

Nakibot pa gid ang pari. Nagsanag ang iya guya. Nagyuhum sia. Daw nahangpan ang luyag sang don. “Don Beato,” paathag ni Padre Olan, “pamatian sang Dios ang aton pangamuyo bisan diin kita. Indi kinahanglan nga sa simbahan gid kita mangamuyo.”

Nagginhawa sang madalum si Don Beato, “Padre, ang buot ko pa gid tani silingon nga kon mahimo, ang bilog nga kongregasyon ang mangamuyo… sa maabot nga Domingo. Imbes nga saulugon ang fiesta ni San Juan, ngaa indi kita maghimo sang espesyal nga adlaw sang pagpangamuyo para lang mag-ulan?”

Daw naalimpungatan si Padre Olan. Nadugayan bag-o sia nakahambal. Sang nagkawas ang iya tingog, duha ka pamangkot ang naporma.

“Ang buot mo silingon, pinasahi nga adlaw para lang magpangamuyo nga mag-ulan? Ital-us sa selebrasyon sang kapiyestahan ni San Juan?”

Nagtango-tango ang don.

Naglungo-lungo ang pari. “Don Beato, indi ko mahimo ina. May ginasunod kita nga kalendaryo sang mga misa kag kapiyestahan sang mga santo.”

“Nagapamatok ka? Nagapamalibad? Ngaa indi mahimo?”

“Don Beato, sarang naton madugang nga petisyon sa Mga Pangamuyo sang Tumuluo ang pagpangayo sang ulan. Indi man gid siguro kinahanglan nga bag-uhon naton ang bug-os nga liturhiya para lang mangayo sang ulan.”

“Kag ngaa indi?” wala sang pagpaubos ang tingog sang don. “Anhon pa naton ang misa kag lituhiya kon magutman kita? Ginasiling ko sa imo, Padre, daku nga gutom ang matabo kon indi pa mag-abot ang ulan sa masunod nga mga inadlaw.”

Masingkal ang dugo ni Don Beato Yngala sang ginbayaan niya ang pari sa payag-payag sa tunga sang hardin. Wala sia naanad nga ginabalibaran.

Nagpalanginit man ang guya ni Padre Olan Javellana, apang nahangpan niya ang pagsinuplado sang don nga nagapanag-iya sang malapad nga kaumhan nga, tunga-tunga na sang Hunyo, wala pa natamnan.

***
Ginsundan si Don Beato sang Knights of Columbus nga ginpangunahan nanday Grand Knight Eugenio kag Chancellor Benjamin. Miyerkules sang gab-i sila nagpakigkita kay Padre Olan. Upod nanday Knight Enying kag Chancellor Ben sanday Sir Knight Caloy, Knight Paeng, kag Knight Kiko.

Daku ang panagupnop ni Padre Olan nga nasulsulan ni Don Beato ang mga katapu sang K of C. Tatlo sa lima, mga mangunguma man, kag si Chancellor Ben amo ang ginadalawatan ni Don Beato sang mga patambok sa humay.

Si Grand Knight Enying amo ang ginakabig nga “citrus king” sang Buenavista bangud sia ang nagapanag-iya sang pinakamalapad nga talamnan sang mga suha kag lemoncito. Sia ang una nga naghambal sang nakapungko na sila tanan sa opisina ni Padre Olan.

“Tutal kami man ang magasponsor sang misa sa Domingo, Padre, wala problema sa amon nga himuon naton nga pinasahi nga kahiwatan ang misa sa fiesta ni San Juan. Naghilisugot man ang tanan para sa espesyal nga adlaw sa pagpangamuyo agud mag-ulan.” Wala sang pagbala-bala ang tingog sang grand knight, daw sa piho gid.

“Maparekurida kami ni Knight Kiko sa Biyernes kag Sabado agud mapahibalo ang mga tumuluo gikan sa mga kabaryuhanan,” tugda ni Knight Caloy. “Pat-ud ko nga madamu ang luyag magtambong sa pagpangamuyo tungod indi na gid mabatas ining malawig nga tig-ilinit. Daw nagakalong na ang utok sang mga tawo sa pwerte nga kainit. Sa subong, ang tanan nagahandum sang bisan talithi na lang sang ulan.”

Indi mapahamtang si Padre Olan sa kapagsik kag entusyasmo sang mga Knights of Columbus. Nagkadto sila sa iya nga human na ang huna-huna. Wala sila nagkari para maglisenya o para mangayo sang iya opinyon, nagkari sila sa pagdikta sang ila luyag.

“Indi kamo magpadasu-daso. Hulata ninyo nga makapamat-ud ako. Kinahanglan ko pa ikonsulta sa arsobispo ang luyag ninyo. Indi ko basta-basta mabag-o ang kalendaryo sang mga misa kag kapiyestahan sang mga santo,” paalinton sang pari.

“Apang, Padre,” siling ni Knight Paeng, “kinahanglan naton nga ig-ampo ang pagbundak sang ulan sa pinakamadali nga tion. Kinahanglan mangamuyo kita sang lubos.”

“Ang tanan nagapangamuyo na sa ila tagipusoon, indi bala?” palusot ni Padre Olan.

“Apang lain gid iya kon ang bilog nga kongregasyon ang magpangamuyo sa sulod sang simbahan, Padre,” sabat ni Grand Knight Enying.

‘Bilog nga kongregasyon,’ ‘sa sulod sang simbahan,’ ‘espesyal nga adlaw sang pagpangamuyo’—mga tinaga yadto ni Don Beato. Daw ginpabakod sang K of C ang panagupnop ni Padre Olan nga ginsugo lang sila sang don. Nagbatyag sia sang tinago nga kaakig. Indi lang nga ginakontrol sang don ang isa ka organisasyon sang simbahan, daw ginapulihan pa nila sia. Namat-ud ang pari nga tindugan ang iya posisyon. Indi sia isa ka suluguon nga magabaton sang mando gikan sa kon kay sin-o nga don. Indi sia isa ka weyter nga nagabaton sang order!

Nagsulit-sulit ang ginhambalan nila. Wala sang mapapiyerde, wala sang mapalutos. Tanan may punto, tanan may rason. Gab-i na apang mapaang man gihapon ang hangin. Daw nagkorta sang mga utok nila, nagsuyop sang tanan nila nga pasensya. Luyag sang mga katapu sang Knights of Columbus sang isa ka espesyal nga adlaw para lang sa pagpangamuyo nga mag-ulan. Madamu lang sang balibad si Padre Olan. Tungod kuno indi niya luyag nga supakon ang kalendaryo sang simbahan, kag— ayhan, matuod gid man—wala sia nakapat-ud kon sarang gid man bala niya mabag-o ang liturhiya para paayunan ang mga tumuluo nga subong nagadangop kag nagapakitluoy sa iya.

Ang pari ang may ulihi nga mga tinaga. Siling niya, dapat mahiliusa ang tingog sang mga tumuluo sa pagdayaw sa Dios kag sa pagpangayo sang mga labing importante nga mga butang kasubong sang paghidaet sa bilog nga kalibutan kag pagliso sang mga tagipusoon sang bug-os nga katawhan padulong kay Ginoong Hesu-Kristo. Dugang pa niya, nagasimba kag nagapangamuyo kita agud maghatag sang pagdayaw sa Dios, indi agud magdikta sang aton mga ginapangayo. Indi kuno weyter ang Dios nga nagabaton sang order.

Naglungu-lungo lang ang mga katapu sang Knights of Columbus.

***
Martes pa lang, nagsugod na sulat si Padre Olan sang iya inug-sermon para sa Kapiyestahan ni San Juan Bautista. Apang daw nahubsan man sia sang maayo nga mga ideya. Daw indi mag-ilig ang mga tinaga. Paano sia makasermon nahanungod sa pagbunyag kag pagbautiso kay Ginoong Hesus sa Suba sang Jordan kon ang suba mismo sang Baryo Navalas sa Buenavista nahubsan sang tubi? Paano sia makatudlo nahanungod sa tubi nga nagalimpyo kag nagahugas sang mga sala kon haluson na makapaligo ang mga tawo agud lang makakinot sang tubi?

Apang labing importante nga kahiwatan ang fiesta ni San Juan indi lang para sa kaingod nga banwa sang Jordan kundi para sa bilog nga isla-probinsiya sang Guimaras. Si San Juan Bautista ang santo patron sang bilog nga isla! Sarang bala mapaiway ang fiesta sang santo patron? Indi bala mas makatarungan nga padunggan ang santo nga sarang makapanabang kag makabulig sa mga tumuluo sa pagpangayo sang ulan sa Mahal nga Makaako?

***
Ginsundan ang K of C sang hubon sang mga kababainhan.

Sang Huwebes, bag-o sia nagpa-Iloilo agud sugilanunon ang arsobispo sang Jaro, ginkibon si Padre Olan sang Catholic Women’s League sa pagpamuno ni Ginang Alicia Sanz. Pagkatapos sang misa sa kaagahon, ginpalapitan sia ni Inday Alice kag sang mga katapu sang CWL, Legion of Mary, kag Apostolado sang Pangamuyo.

Wala na sang paliku-liko nga sugilanon nga ginpadangat sang mga kababainhan kay Padre Olan ang ila pagsunggod sa pagpamatok sang pari sa paghiwat sang Pinasahi nga Adlaw sang Pagpangamuyo para sa Ulan.

“Wala ako nagapamatok, Inday Alice,” ulu-ulo sang pari sa lider sang mga babaye samtang ginatulok man ang mga kaupod ni Ginang Sanz. Tanan nagahulat sang iya paathag.

Sa pagkamatuod, mabug-at sa balatyagon sang pari ang magpamalibad sa kababainhan sang simbahan tungod sila ang matuod nga salaligan sa mga pagpatikang sang parokya. Halin sa liturhiya, tubtub sa mga apostolado. Halin sa pagpangulekta sang mga amot kag donasyon, tubtub sa paghanas sang mga cantor kag manugbasa sa misa. Kon may luyag ipabantala ang pari sa mga tumuluo sa bilog nga banwa, madasig pa sa radyo ang pagwaragwag sang mga kababainhan sang simbahan. Sila ang Radyo Puwak nga nagadala sang ebanghelyo sang kaluwasan kag nagapanguna sang mga Bible-study groups.

Masaligan ang Catholic Women’s League, ang Legion of Mary, kag ang Apostolado sang Pangamuyo sa tanan nga tion. Madali sila mapalapitan ni Padre Olan sa ano man nga mga pagkinahanglanon. Kon wala sang pondo ang simbahan, ang mga babaye ang nagahimo sang paagi agud matigayon ang mga proyekto kag hilikuton. Sila ang nagapamuad sang lima ka tinapay kag duha ka isda para makakaon ang tanan. Paano niya masaklaw ang mga balatyagon sang mga tumuluo nga ini?

“Apang wala ka man nagapasugot,” may pagsunggod nga sabat ni Inday Alice nga asawa ni Knight Rafael Sanz.

“Nagapamalibad ka gid kuno siling ni Paeng.”

Gindapit sang pari ang mga babaye sa payag-payag sa likod sang kumbento. Nagpahimus sia sang pamahaw kay Nang Paquita. Ginpapungko n’ya ang mga babaye.

Upod sa mainit nga kape kag tsokolate, gindal-an man sila ni Nang Paquit sang ibus kag kinihad nga paho nga naghalin pa sa banwa sang Jordan. Matam-is ang tanan nga paho sang Guimaras apang mas mananam gid kuno suno kay Padre Olan ang halin sa Jordan, kon diin nahamtang ang mayor nga opisina kag talamnan sang National Mango Research and Development Center.

Sang napahamtang na ang tanan, naghambal ang pari.

“Inday Alice, mga manang, kag mga nanay,” may kalulo nga pagsugod niya, “nahangpan ko gid kamo tanan. Apang kuntani tinguhaon n’yo man kag intiendihon ang akon kahimtangan. Luyag ko gid kamo buligan apang mabudlay ang akon sitwasyon. Pari ako, indi babaylan. Indi ako isa ka busali-an nga sarang makamando nga magtupa ang ulan.”

“Padre, indi subong sina ang buot namon silingon,” paathag ni Inday Alice.

“Indi?” pamangkot sang pari. Wala sa buot niya ang pagyaguta, apang nagkawas sa baba niya ang tinaga nga may tono sang pag-uligyat.

Wala nagtilinimuk-timok ang mga babaye.

“Ano gali ang luyag ninyo? Indi bala gusto ninyo sang espesyal nga adlaw para sa pagpangamuyo agud mag-ulan? Luyag ninyo nga maghimo ako sang milagro! Luyag ninyo sang sirkus—tipunon ninyo ang mga tawo sa sulod sang simbahan agud magtan-aw sa akon gahum kag madyik. Apang indi ako salamangkero! Luyag ninyo nga mangamuyo ako sa simbahan, magmuwestra sang ritwal. Dayon, mahulat kamo sang ulan. Apang ginpanghuna-huna bala ninyo kon ano ang madason nga matabu kon hiwaton naton ang luyag ninyo kag indi gihapon magtupa ang ulan?”

Wala nakatingog ang mga babaye.

Ang pari ang nagtapos sang sugilanon. “Indi kuntani naton paglubagon ang butkon sang Dios agud masunod ang aton mga luyag. Indi weyter ang Dios nga tagaan lang naton sang aton order.”

Nagtulukay lang ang mga babaye. Wala sang may naghambal.

Nag-igham si Padre Olan bag-o nagpadayon, “Apang indi kamo magkabalaka. Agud ipakita sa inyo nga ginapamatian ko kag ginahatagan sang kabilinggan ang inyo ginadangop sa akon, mapa-Iloilo ako subong nga adlaw kag makighambal sa arsobispo. Mangayo ako sang laygay bahin sa butang nga ini.”

Nakita sang pari nga nagtango-tango sang ila ulo ang mga babaye. Ayhan, nahangpan nila sia.

Dugang pa sang pari, “Kag palihog lang ako ipaalinton sa tanan nga wala ako nagapamalabag sa paghiwat sang pinasahi nga adlaw para sa pagpangamuyo nga kuntani mag-ulan.”

***
Si Padre Fritz Dayaday, ang sekretaryo sang arsobispo, ang nagsug-alaw kay Padre Olan sa Palasyo sang Arsobispo nga nahamtang sa atubang sang Jaro Plaza. Si Padre Fritz ang naghatag sang hayu nga Olan kay Padre Roland. Halos dungan-dungan sila nga nagtuon sang pilosopiya kag teolohiya sa seminaryo sadto; mas nauna lang nga gin-ordinahan sa pagkapari si Padre Fritz.

Naawat ang nombramiento sang arsobispo sang Huwebes nga ato gani agud maangan-angan, gin-amuma anay ni Padre Dayaday si Padre Olan sa iya naka-aircon nga opisina.

Suod sila nga mag-abyan, daw utod na gani ang pagkabig sa isa kag isa—kabangdanan nga gintuad gilayon ni Padre Olan ang palaligban nga nagahatag sang libog sa iya panghunahuna. Ginsaysay niya ang problema nga ginadangop sa iya sang mga tumuluo kag ang iya panagupnop nga ginapulihan sia sang tanan sa iya parokya.

Matinahuron nga nagpamati si Padre Fritz, apang sang ulihi, wala na sia nakapugong kag nagsiling, “Sa mapati ka kag sa indi, nagapati ako sa milagro. Inang estatwa na lang sang Mahal nga Birhen sa atubang sang katedral, makapanaksi ako sa katanhagaan sina.”

Ginasugid nga milagroso nga nagadaku ang estatwa sang Nuestra Señora de la Candelaria. Gikan kuno sa isa ka tapak sang nasalapuan ini sang mga mangingisda sa suba sang Iloilo sadtong 1587, nagalab-ot na subong sa masobra duha kag tunga ka tapak ang kataason sang estatwa. Kag sumugod sang koronahan ini sang Santo Papa sadtong 1981, makatatlo na kuno ka beses nga ginpadakuan ang iya bulawan nga korona.

Dugang pa, kag ini ginapanindugan ni Padre Fritz nga nakasaksi gid sang natabu, sadtong buot halinon ang estatwa agud ibutang sa balkonahe nga gintukod para gid sa pagbisita ni Santo Papa Juan Pablo Segundo sang 1981, tatlo ka beses kuno nga nagkalabugto ang kadena nga gingamit sa pagpapanaog sang estatwa sang Mahal nga Birhen de la Candelaria. Nangin tuman kabug-at ang estatwa kag indi kuno masarangan hakwaton sang napulo ka tawo.

Kon wala pa nila ginpangabay si anhing Arsobispo Alberto Piamonte nga tambungan ang pagsaylo kag ulu-uluhan ang estatwa, wala natigayon ang paghalin. Suno kay Padre Fritz, sia ang nagpabayo kay Monsignor Piamonte sang full clerical regalia sang obispo, kag bilang “prinsipe sang simbahan,” amo lang kag nagpangabay ang arsobispo sa “Reyna nga estatwa” sang Mahal nga Birhen de la Candelaria nga kuntani palihog kag magpahakwat na pakadto sa iya bag-o nga “trono.” Pagkatapos nga ginhutikan sang arsobispo ang estatwa, nahakwat ini sang tatlo lang ka tawo.

“Nagapati man ako sa milagro,” siling ni Padre Olan.

“Apang natahap ka magtaya sang tanan para sa milagro sang ulan?” wala na naman napunggan ni Padre Fritz ang iya baba nga tuman ka abtik.

Paano niya baison si Padre Fritz? Paano niya ipahanumdum nga sa gahum kag pagbuot sang Dios sarang mabag-o ang dalagan sang kalibutan? Paano niya ipahanumdum nga indi ang gahum sang Dios ang ginapamatud-an diri, kundi kon bala sarang naton malubag ang pagbuot sang Dios paagi sa aton mga pangamuyo?

Ang Dios ni Padre Olan, indi dios sang mga witi-witi nga butang. Nahibal-an na sang Dios nga iya ginapatihan ang mga kinahanglanon naton sa matag-adlaw. Ang Dios ni Padre Olan nagapatawad sang mga kasal-anan sang kalibutan, nagabugay sang paghidaet, nagabayaw sang mga minatay, kag nagadala sang mga kalag sa walay katapusan nga himaya sang langit.
May rason ang Dios ni Padre Olan kon ngaa naga-antus kita sang El Niño kag iban pa nga mga kalalat-an. Lipud ang mga kabangdanan nga ini kay Padre Olan, apang wala sia sa posisyon para tungkaron ang huna-huna kag pagbuot sang Dios. Basta, nagapati kag nagatuo lang sia nga wala nalipat ang Dios sa Iya mga gintuga. Wala nagakatulog ang Dios nga sarang naton mapukaw sang aton mga pangamuyo.

***
Sang handa na ang arsobispo para sa iya, gindul-ong ni Padre Fritz si Padre Olan sa talatapan ni Arsobispo Angel Lagdameo.

‘A Native Padre of the Philippines’ (1898) PearloftheOrient:DiscoverOldPhilippines/

https://facebook.com/DiscoverOldPhilippines

Daw bata nga nagpanumbungon kay Monsignor Angel si Padre Roland Javellana. Tuman ka bug-at sang krus nga iya ginapas-an. Gumon ang iya huna-huna, kag nagasinamu-samo ang iya mga balatyagon. Nagatuo sia sa Dios, apang wala sia nagapati nga kinahanglan pa ipahanumdum sa Dios paagi sa mga pangamuyo nga kinahanglan sang mga tawo ang ulan. Handa man sia nga mag-upod sa mga tawo sa pagpangamuyo apang indi n’ya luyag nga diktahan sang mga tumuluo ang pagpadalagan sang simbahan. Ilabi na kon ang mga tumuluo nasulsulan lang sang mga poderoso nga mga negosyante kasubong ni Don Beato Yngala.

Ginpabay-an lang sia sang arsobispo nga makapautwas sang iya mga hibubun-ot. Dayon, sang nahimud-us na ni Padre Olan ang iya kaugalingon, ginpamangkot sia sang malulo nga monsenyor, “Ano ang ginakahadlukan mo, Padre Olan? Nahadluk ka bala nga tilawan ang imo pagtuo?”

“Apang, Monsenyor,” daw bata ang tingog nga nagkawas sa baba ni Padre Olan gani pilit niya nga ginpabaskog ang iya tingog, “paano kon indi mag-ulan? Paano kon hiwaton ko ang tanan nga luyag sang mga tawo kag indi gihapon mag-ulan?”

“Magpati ka, Padre Olan. Magtuo ka kasubong sang ahaw nga bata. Nagapati ako nga kon pangayuon naton, ihatag sang Mahal nga Makaako ang ulan.”

“Apang paano kon mapaslawan ako?”

“Indi ikaw ang mapaslawan. Ang Dios! Ang Dios ang mapaslawan kon bug-os ang imo pagtuo nga ihatag Niya ang ginapangamuyo sang Iya mga tumuluo, kag indi matuman ini.”

“Monsenyor!”

Nakibot gid si Padre Olan sa iya nabatian gikan sa arsobispo, apang nagtango lang si Monsignor Lagdameo, ang salaligan ni Kristo kag prinsipe sang Simbahan Katoliko sa Jaro. Subong man, nabatyagan ni Padre Olan ang katampad, ang simple kag madalum sang pagtuo sang arsobispo sa Maluluy-on nga Dios.

Nagyuhum si Arsobispo Angel Lagdameo, “Buligan ko ikaw sa pagpangamuyo.”

Haluson makahambal si Padre Olan, “Ang buot mo silingon, Monsenyor, sarang ko mapaiway ang liturhiya sa kapiyestahan ni San Juan kag tal-usan ini sang tuhay nga liturhiya?”

Nagyuhum liwat ang arsobispo. Dayon namangkot, “Para kay sin-o ang liturhiya, Padre? Nalipatan mo na bala ang imo Griyego?”

Wala nalipat si Padre Olan. Nagtuon sia sang Latin kag Griyego sa seminaryo. Ang Griyego nga tinaga nga ‘leitourgia’ nagikan sa mga tinaga nga ‘leitos,’ nga halin sa ‘leos’ o ‘laos,’ nga ang buot silingon ‘mga tawo;’ kag ‘ergo,’ nga ang buot silingon naman, ‘hilikuton.’ Hilikuton sang mga tawo. Kag tungod isa sia ka pari, nagatumod man ini sa hilikuton niya para sa mga tawo.

Nagtindog si Arsobispo Lagdameo kag nagpalapit kay Padre Olan. “Buksi ang imo tagipusoon sa pagbuot sang Makaako, Padre Olan, para mahimo mo ang nagakaigo nga mga buluhaton agud mahatagan sang kadayawan ang Dios.” Gintapik sang arsobispo ang abaga sang pari, “Sa nasiling ko na, buligan ko ikaw sa pagpangamuyo.”

Nagpasalamat si Padre Olan. Nakabatyag sia sang kamag-an sa iya tagipusoon. Sadto gid nga mga tinion, nahangpan niya kon ngaa ‘Angel’ ang ngalan sang iya arsobispo. Sadto gid nga mga tinion, nahangpan niya nga ang Dios padayon nga nagapakighambal sa katawhan paagi sa mga profeta kag mga manugbantay sang panong.

Nakahalok lang si Padre Olan sa singsing sang arsobispo kag nagsulod si Padre Dayaday agud ipahanumdum sa monsenyor ang natalana nga interbyu sini sa Bombo Radyo nahanungod sa ginapanugyan nga mga laye sa kongreso kaangot sa Reproductive Health.

***
Suno sa ginpanaad nanday Knight Kiko kag Knight Caloy, nagparekurida ang Knights of Columbus sang Biyernes kag Sabado. Nangin masako man ang Legion of Mary sa pagpamuni kag pagpatahum sang simbahan. Ang Catholic Women’s League, nagpanglibot sang mga amot kag donasyon para sa diutay nga salu-salo pagkatapos sang liturhiya kag mga pangamuyo.

Ginhambalan sila ni Padre Olan nga indi paghimuon nga sirkus ang liturhiya, nga pat-uron nga wala sang may magalibud sang mani kag baye-baye, o Tru-Orange kag singkamas bisan sa gwa sang simbahan.

Nagkadlaw lang ang mga babaye. Nalipay gid sila nga nagpamat-ud ang ila kura paruko nga maghiwat sang pinasahi nga adlaw sa pagpangamuyo nga mag-ulan. Bisan si Nang Paquit, nagpakita man sang kapagsik sa iya pag-alagad sa pari matapos nga nagbag-o ang pamat-ud sini.

Sang ginpamangkot sia ni Padre Olan, gin-ako ni Nang Paquita nga luyag gid niya ang ideya sang espesyal nga adlaw sang pagpangamuyo nga mag-ulan. Kon ngaa wala niya ini ginpabutyag sa pari, ina tungod kusinera man lang kuno sia. Natandog gid si Padre Olan gani ginkup-an niya si Nang Paquit nga naglumaw-lumaw man ang mga mata.

Bilog nga Biyernes, nagsulat sang iya sermon kag nagpain sang mga balaan nga balasahon si Padre Olan. Nagdihon sia sang mga bag-o nga pangamuyo.

Aga pa sang Sabado, ginbuligan sia sang mga katapu sang Apostolado sang Pangamuyo sa pagpili sang mga ambahanon para sa pinasahi nga liturhiya. Ginhanas man niya ang Youth Ministry nga nakatoka nga magpanguna kag magpamuno sang mga kalantahon bilang choir.

Nakibot na lang sia sang naggwa sia sa simbahan tungod madamu nga mga tawo ang naga-inabot gikan sa kon diin-diin. Halin kuno ang iban sa ila sa nanuhay-tuhay nga mga kabanwahanan sang isla kag luyag gid lang magpasakop sa Pinasahi nga Adlaw sang Pagpangamuyo para sa Pag-ulan.

Bisperas sang patronal fiesta sa kaingod nga banwa sang Jordan apang madamu nga mga taga-Jordan ang nagkari sa iya simbahan sa Baryo Navalas. Nagbugsok sila sang mga tolda, nagpinulungko sa hilamon kag nagtilinipon sa parke sa kilid sang simbahan.

Ginpatawag ni Padre Olan sanday Grand Knight Enying kag Inday Alice sang CWL. Ginpangayuan sang paathag.

“Padre,” hambal ni Inday Alice, “wala kita sang mahimo kon gusto nila magpangamuyo upod sa aton.”

“Labing maayo gani nga mas madamu ang magapangamuyo, Padre, indi bala? Mas mabaskog ang mga pangamuyo,” siling ni Knight Enying. “The more, the merrier,” dugang pa niya sa Iningles.

“Indi kita tanan makaigo sa simbahan,” sabat sang pari.

Apang ginpasalig sia ni Knight Enying nga wala sang problema. Nagboluntaryo kuno si Don Beato Yngala nga magdugang sang duha ka trompa agud mabatian sang mga tumuluo nga indi makaigo sa sulod, ang mga pangamuyo kag pag-ampo bisan sa gwa sang simbahan.

Daw fiesta sa palibot sang simbahan sang gab-i nga ato. Magin-ut gihapon kag mapaang ang panahon. Wala sang bisan isa ka huyop sang hangin sa nagadunglay kag luos nga mga dahon sang kahoy. Apang may pinasahi nga sahi sang kasadya ang mga tawo. Nagakinalipay sila. Kasubong bala nga mabuhian sila sang paglaum. Haluson nakatulog si Padre Olan sang gab-i nga ato.

‘Mga Tumuluo’ /Colorized Postcard published by Photo Supply Co., [1911] /PearloftheOrient: DiscoverOldPhilippines /https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

Nagsabat ang mga tumuluo, “Hatagi kami sang ulan, O Ginoo!”

Malawig ang pagpangamuyo nga nagasabtanay paagi sa pagmitlang-amba. Solemne ang pag-amba ni Padre Olan, kag may pagtahod ang sabat sang mga tumuluo.

Madamu ang naghalad sang mga pangamuyo, kag malawig ang prusisyon sa ofertoryo. Tanan nga sahi sang dulot gindala sang mga tawo sa altar: paho, singkamas, sandiya, bayabas, atis, kamonsil, manok, mani, isda, bugas, itlog, binulid nga saging.

Takus nga nangamuyo ang tanan. Mabatyagan, halos makaptan, ang pagtuo nga nagaluntad sa bug-os nga simbahan. Mapagsik nga nagkanta ang nga tumuluo upod sa mga pamatan-on sang choir. Kag bisan si Don Beato nga indi relihiyoso, nag-upod sa pag-amba kag sa pagbantala sang pagtuo.

Sang natapos na ang liturhiya, daw nakibulan ang kamut ni Padre Olan sa kadamu sang nagpangamusta kag nagbisa sa iya. Halos indi sia pagbuy-an sang mga lideres sang parokya. Ginbutong sia una sang hugpong sang CWL, dayon sang Knights of Columbus, dayon sang Apostolado sang Pangamuyo.

Bag-o sia napalapitan sang mga pamatan-on sang choir, ginbanggaan gid sia ni Don Beato Yngala nga nag-agda sa iya sa pagpanihapon sa mansyon sang don. Nagpamalibad si Padre Olan para sa gab-i nga ato, apang nagpasaan naman nga magaduaw sa don sa madason nga Miyerkules. Gintapik sia sang don sa abaga kag ginhutikan, “Salamat.”

Bag-o sia nagsulod sa kumbento, gintulok ni Padre Olan ang mga tawo nga ayhan nalipat na nga fiesta gali ni San Juan Bautista sang Domingo nga ato. Malipayon sila, kag daw labing Kristiyano sang sa kinaandan. May mga lamesa sang pagkaon nga ginhanda ang CWL kag K of C, kag ang tanan nagpakig-ambit sa kon ano ang may ara sila. Naglumaw-lumaw gid ang mga mata ni Padre Olan sang iya nakita nga ginbaton ni Don Beato ang tinanok nga saging nga gintanyag sang isa ka marismo nga tigulang. Ano nga milagro ang gindulot sang pinasahi nga adlaw sang pagpangamuyo agud mag-ulan sa tagipusoon sang mga tawo?

Gintangla ni Padre Olan ang langit. Wala gid sang bisan isa ka manipis nga panganod. Wala gid sang patimaan nga magatupa ang ginpangayo nga ulan. Wala na niya napunggan ang pagtulo ang iya luha.

***
Sa tuman nga ka kapoy, natulugan si Padre Olan nga wala nakapanyaga. Daw naubusan sia sang kusog kag ikasarang sa ginhiwat nga liturhiya. Tuman kadamu sang nagsimba kag nagpasakop sa liturhiya. Daw ginhigop nila ang iya kusog.

Pagsulod niya sa kumbento, nagpungko lang sia sa pagpahunay-hunay, dayon naghandukan na sia.

Manug-alas tres na sang hapon sang ginpukaw ni Nang Paquit ang pari. Puno sang kakunyag nga gin-uyog ni Nang Paquit ang butkon sang pari, “Padre! Padre, bugtaw! Padre!”

Namurag-muragan si Padre Olan.

“Padre, tuluka ang kalangitan! Tan-awa sa bintana!” nagapalangudog si Nang Paquita. Nagatulo ang iya mga luha sa kakunyag. “Milagro, Padre! Milagro!”

Sa gwa sang bintana, daw indi mapatihan ni Padre Olan Javellana ang iya nasaksihan. Sa langit, madasig nga nagporma ang mga panganod. Kon diin sila naghalin, wala sang nakahibalo. Paano hangpon ang nagakatabu?

Tuman kadasig sang tanan. Nagdalagku ang mga panganod. Nagdamol. Nagpalanggit-om. Sa isa ka pisok, ang nagahining-hining nga kaputi sang mga panganod nabuslan sang malandungon nga duag abu-abuhon. Gal-um. Dalagku nga mga gal-um. Isa lang ang ginapatimaan. Nagahinang-hinang ang ulan nga madali na lang magbundak. Nagpalanggit-om ang mga panganod sa kalangitan! Nagabantala sang pag-abot sang ulan!

Nagpundo ang mga tawo sa mga dalanon. Nag-untat sa paglakat. Naggwa sa ila mga kabalayan. Pati ang mga dyip kag trisikol, nagdulog. Ang mga pasahero nagpanaog sa mga salakyan. Ang tanan nagtulok sa langit. Nagahayanghag ang mga baba sa katingala kag kakibot. Isa ka tulugmahon ang talan-awon sa kalangitan.

Nakabatyag si Padre Olan sang huyop sang hangin. Mahinay sa una, apang padayon, tubtub nga nagbaskog. Kag iya nahibal-an, magabundak ang ulan. Magabundak ang ulan!

May balatyagon nga nagbuswak sa kalag kag kasing-kasing ni Padre Olan. Pasalamat? Pagdayaw? Buhi nga pagtuo? Bag-o nga pagkilala sa Dios? Ambot, indi niya mahingalanan. Indi niya mahangpan. Apang tuman ang pag-ilig sang balatyagon nga ato gani wala na niya napunggan ang paghibi. Indi sia bingit, apang nagtulo ang iya mga luha, nag-agay nga daw tuburan.

Nagdalagan ang pari paggwa sa kumbento pakadto sa mga dalanon. Upod sa mga tawo nga nagpangamuyo nga mag-ulan. Madamu ang nagluhod sa ila nahamtangan.

Si Padre Olan, nagtangla sa langit. Nagbayaw sang iya mga butkon sa paghakus sang kalangitan. Naghumlad sang iya mga kamut. Tubtub iya nabatyagan ang pagtupa sa iya mga palad sang una nga mga tinulo sang ulan, kasubong mga lansang sang langitnon nga pagpalangga sang gamhanan nga Dios.

Katapusan.

Lewis Loughman via http://www.lostateminor.com

Patay na ang murugmon.
Humlad ang iya pakpak
nga nagahuray-ad
sa lutak sang talamnanan.
Ginauk-uk sang mga ulod.
Kipot ang iya mga mata.
Sa kadako sang mga ini,
wala niya nakita ang nagpatay sa iya.
Wala na sing maako
kon sin-o ang maisog
nga may kinamatarong
sa pagpugong-pauntat sang iya lupad.
Nanago ang paka sa bangag.
Nagpalipod ang tibakla sa kugon.
Naglinong ang tikling.
Amo ini ang natabo,
sugilanon sang kawayan.
Namati lang ang humay.
Kinulbaan ang mga ilaga,
madasig nga nagdinalagan
panago sa ila mga buho.
Malinong nga nagalupad
ang murugmon isa ka hapon.
Palibot-libot sa kahawaan.
Maabtik niya nga gindagit
ang wala animo nga ilaga.
Wala nakita sang iya dako nga mata
ang hilo nga ginburibod sang mangunguma.
Ang hilo nga ginkaun sang ilaga.
Ang hilo nga nagpahinay sang hulag sini.
Ang hilo nga ilaga lang kuntani ang tinutuyo.
Nagdungan sa pagdula sang adlaw
ang pagkadula sang murugmon kag ilaga.
Naghuyop ang matugnaw nga hangin;
nagkulurog ang dahon sang kawayan.
Ginbulos sang kalinong ang palibot.
Nagpalanglapsi ang tulabong,
indi sia sigurado kahapon,
sa mga kuol nga iya ginkaun.

‘Bodyscapes’ / Carl Warner via http://www.lostateminor.com

Si Peter Solis Nery isa ka premyado nga manunulat sang mga sugilanon, binalaybay, drama, kag pelikula sa mga pulong Hiligaynon, Filipino, kag Ingles. Gintib-ong sia sa Palanca Awards Hall of Fame sadtong 2012. Gikan sia sa Dumangas, Iloilo apang subong nagapuyo sa Los Angeles, California bilang isa ka nars. Katapu sia sang Dramatists Guild of America, kag ginasaligan nga Hiligaynon tester sang American Council for the Teaching of Foreign Languages. Iya gintuga ang The Peter Solis Nery Foundation for Hiligaynon Literature and the Arts para maamligan kag mapatin-ad ang panulatan Hiligaynon. http://www.petersolisnery.com.

Natawo ako nga bugtot, kulang-kulang sa bug-at, lipid ang ulo, kag kulakig nga daw palito sang posporo. Tungod linubag ang akon dagway, namangkot ang paltera kon buhion pa ako. Wala nagsabat ang akon iloy. Naghibi lang sia kag nagnguyngoy.

Ambot kon ginhangop sang paltera nga “Silence means yes,” apang ginhingagaw n’ya ako. Gin-utdan sang pusod, ginhampak sa buli, gintinluan, ginputos sa lampin, kag gindaho man sa akon iloy.

Sang tatlo na ako ka adlaw, ginsulod ako sa karton sang sapatos kag ginbilin sa hagdanan sang kumbento ni Padre Tino. Nasapwan ako sang kusinera-mayordoma nga si Nay Tiling. Sia ang nagbatiti kag nagsapupo sa akon. Ihatag man kuntani ako ni Padre Tino sa DSWD; apang may lakip nga sulat sa ginbilin nga karton, gani gin-ayop na lang ako sang tigulang nga pari.

Sa belasyon para kay Padre Tino, nagsiling si Nay Tiling nga bisan kuno malaw-ay ako kag bugtot, naghatag man ako sang kalingawan sa mal-am nga pari. Sa huna-huna ko lang, Kasubong sang tutoy ni Father Richard.

Ginpadaku ako ni Nay Tiling. Tubo-tubo kami sang iya kinagot nga si Bimbim. Ambot kon ginpasuso man ako ni Nay Tiling sa iya titi nga daw mga kalubay, apang nahagop ako sa iya nga daw ato bala nga sia ang akon iloy. Sang may pamensaron na ako, ginpamangkot ko sia. Wala sia nagsabat sang tadlong. Siling n’ya, nagdaku kuno ako sa su-am kag tsa.

*
Sang bata pa ako, nabatian ko gid nga gin-akigan ni Nay Tiling si Bimbim sa kusina sang kumbento.
“Hinugay mo gani away inang si Dondon, ha? Grasya ina sia sa aton.”

“Ano nga grasya man? Kalaw-ay sa iya kag bugtot pa! Indi angayan sa iya ang ngalan nga Donato, dapat Boogie… tungod bugtot sia.”

“Bimbim, ang baba mo!”

“Tuod man.”

“Bal-an mo kon ano ang matuod, ha? Kon indi tungod kay Dondon, indi ka makaangkon sang mga hampanganan. Para mo mahangpan, ginatiblian ako sang sobra ni Padre Tino tungod kay Dondon. Kon ginabaklan ka monyeka sang pari, ina bilang pasalamat sa pagpadaku ko kay Dondon. Gani, kabigon mo nga daw utod si Dondon.”

“Indi ‘ko ‘ya. Kalaw-ay sa iya!”

Madamu lang sang kauslitan ang maldita nga si Bimbim sang mga bata pa kami. Sang una, ako ang ginadala ni Nay Tiling sa ila balay. Sang ulihi, ginapaupod na lang niya si Bimbim sa kumbento agud may kahampang man ako. Pagkatapos dagyang, nagabulig kami ni Bimbim sa mga hilikuton sa kusina, kag sa pagpaninlo sang kumbento. Apang kon may disgrasya, ako pirme ang ginapasibangdan n’ya. Kon may mabuka nga baso o pinggan, ako ang may sala; kon mabatok ang tinig-ang, ako ang may sala; kon malimtan punpon ang hinalay, ako gihapon ang may sala.

Bisan ginamaltrato ako, kag ginahimo nga kaladlawan ni Bimbim, indi ko mahimo nga magtanum sang dumot kag kaakig sa iya. Tungod sia lang ang bestfriend ko. Sia lang ang akon kahampang, ang kaedad nga sarang ko mahambal.

*
Sang nagnobyo-nobyo na si Bimbim kay Macmac, ako ang iya tsaperon. Ginapasugtan sila ni Nay Tiling nga magdeyt-deyt basta upod ako. Ako ang paaman, daw liso sang kasuy.

Kon magpabaybay, hambalan ako ni Macmac, “Palayo-layo ka lang anay, Bogs, kay kalaw-ay gid sa imo. Ginaguba mo ang view.”

Sikulon sia ni Bimbim, dayon makadlaw sila. Dayon, pangilayan lang ako ni Bimbim, kag mahangpan ko na.

Kon mangulabo, ginaupod man nila ako agud may magsaka sang lubi.

“Abaw, tan-awa bala ang payatot nga bugtot kon magtaklas sang lubi… daw tuko.” Dayon, maharakhak si Macmac.

Kon kaisa, ginaapinan man ako ni Bimbim. “Mas mapuslan siguro si Dondon sang sa imo?”

“Apang sin-o ang mas gwapo?”

Nahangpan ko man ang amon mga papel sa kabuhi. Kilala ko sanday Quasimodo, Esmeralda, kag ang maambong nga si Captain Phoebus. Nagabasa man ako sang mga libro kag komiks.

Ginpamana ni Bimbim ang gwapo nga si Macmac. Ako, nagpabilin nga nangalagad sa kumbento. Antes nagretiro si Padre Tino, ginpangabay niya nga tagaan ako empleyo sa simbahan bilang dyanitor kag kampanero. Soltero na ako sadto, natan-awan ko na ang “The Hunchback of Notre Dame,” kag nabatian ko man ang “Kampanerang Kuba” ni Vilma Santos. Naanad na ako sa mga sunlog, libak, kag yaguta.

Sang nakasal sila ni Bimbim, nagbuot si Macmac sa akon. Ginpamaninoy pa gani nila ako sa ila subang nga ginhingalanan namon Esmeralda. Apang ‘Bogs’ man gihapon ang tawag n’ya sa akon, short sang ‘bugtot.’

*
Bag-o nagtaliwan si Padre Tino, gintuad kag ginsaysay n’ya ang pagkapulot sa akon. Ginpabasa n’ya ang sulat nga nalakip sa karton, kag ginhatag sa akon ang kulintas nga, suno sa sulat, ginpanag-iyahan sang akon iloy – isa ka Marita de los Reyes.

Wala ko napunggan ang pag-agay sang akon mga luha para kay Padre Tino, ang pinaka-Kristiyano nga tinuga nga nakilala ko. Ang mga ulihi n’ya nga laygay sa akon daw gikan sa Siete Palabras – “Palanggaa sila. Ilabi na gid ang mga nagatamay sa imo.”

Wala ko na ginpangita ang akon matuod-tuod nga iloy. Wala ako nakahibalo kon ang De los Reyes apelyido niya nga kasado, o sa pagkadalaga. Kag daw wala man sia ginapangita sang akon ginhawa.

Dayon, sang nagligad nga tuig, sa pagsugod sang novenario sang Aguinaldo, samtang nagapaninlo ako sang simbahan, ginpalapitan ako sang isa ka babaye, mga kwarentahon ang edad, may hitsura, kag daw may-ikasarang sa kabuhi. Namangkot sia parte kay Padre Tino, kag sang nakita n’ya ang kulintas nga ginasuksok ko, nangusisa man sia nahanungod sa akon.

Siyam ka kaagahon sia nga nagtambong sang simbang-gabi. Sa huna-huna ko, May ginapangayo sia sa Paskwa nga ini. Pagkatapos sang Misa sang Pagkatawo, ginpangita n’ya ako sa kumbento. Nagpakilala nga sia kuno ang akon iloy. Wala ako nakibot. Wala man ako natublag. Daw bato lang ako; daw gin-igo sang kilat, kag nangin bato.

Gin-agda n’ya ako nga mamaskwa sa siyudad. Nangindi ako. Para ano? Nagpakitluoy sia, halos maluhod sa atubang ko, tubtub wala na ako nakapamalibad.

Ginpasugtan man ako ni Father Richard.

*
Nagsulod kami sa Sarabia Hotel para manyaga, apang wala man kami sang ginkaon didto. Nanghalawhaw ako sa hotel, apang wala gid ako nagpamulalong nga ginakulbaan ukon namanulan.

Nag-order sia sang iced tea. Coke kuntani ang gusto ko, apang ambot kon ngaa ice tea man ang gin-order ko. Sang nag-order sia sang pagkaon, pareho man sang iya ang gin-order ko. Indi man abi ako pamilyar sa menu.

“Donato gali ang ginhingalan sa imo ni Padre Tino. Matahum nga ngalan.”

“Donato de los Reyes.”

Nagpanagitlon si Mrs. De los Reyes. Naglag-ok sang ice tea. Madugay-dugay nga wala sia sang tinimuk-timok. Daw nagahulat nga matunaw ang yelo. Ginpamalhas ang baso.

Daw ginahulat n’ya ako maghambal, gani ginsaysay ko sa iya ang paathag ni Padre Tino sang akon ngalan, “Ginkuha sa Italyano nga Donatello, nga ang buot-silingon, ‘ginhatag.’ Bugay kuno ako sang Makaako.”

Nagyuhum si Mrs. De los Reyes. “Kumusta ka na? Hamtong ka na gid subong.”

“Bente-kwatro sang nagligad nga Setyembre.”

Nagtango sia. Nahibal-an n’ya. Of course, nahibal-an n’ya.

“Pasayluha ako, Don. Dise-otso lang ako sadto, wala sang hinalung-ong sa akon mga ginpanghimo. Siling sang paltera, may depekto ka, sarang ka mapatay sa pila lang ka adlaw. Damu kuno kasamaran ang imo dagway, basi maayo pa nga indi ka na mag-antus. Apang nabuhi ka.”

Nabuhi nga bugtot, lipid ang ulo, putot, kag kulakig gihapon nga daw palito. Bisan anhon ko nga panginaon, wala gid ako nagdaku. Bisan ano nga hilot ni Nay Tiling sang akon ulo, lipid man gihapon. Daw sinumpa ako. Bugtot na, law-ay pa. Daw pinipi nga luy-a!

Nag-abot ang pagkaon. “Beef stroganoff,” siling sang weyter. “Careful, the plate is hot.”

Nagsugod tulo ang mga luha ni Mrs. De los Reyes.

*
“Kon ikaw ang akon iloy, sin-o ang akon amay?”

“Pasaylo, Don. Wala mo na sia nakilala. Naaksidente si Danny, napulo na katuig ang nagligad. Wala sia sang hinalung-ong nahanungod sa imo.”

Ako naman ang nagpanagitlon.

“Antes ako nanganak, nag-away kami ni Papa mo. Naglayas ako, nanago sa tiya ko sa Barotac Nuevo tubtub nakabun-ag.

Dayon ginbilin ko ikaw sa simbahan sang San Dionisio tungod… tungod…”

Nagpisngu-pisngo sia, daw ginakataro nga indi makahambal. Daw naluoy man gani ako sa iya.

“Tungod indi ko mabatas ang imo… kahimtangan.”

“Indi mo mabatas ang akon dagway!”

“Siling sang paltera, sarang ka mapatay.”

“Apang nabuhi ako.”

“Siling n’ya, kon mabuhi ka, magaantus ka lang.”

“Indi sia ang Dios. Indi man ikaw.”

“Pasayluha ako, Don. Apang nahibaluan ko nga magaantus ka lang sa luyo sang imo amay. Kilala ko si Danny. Madayaw sia nga sahi sang tawo. Indi n’ya mabaton nga may depekto ka.”

“Amay ko sia.”

Naghibi pa gid si Mrs. De los Reyes. Nagpaindis-indis agay ang iya mga luha.

Nadulaan ako sang gana. Wala sang nagtandog sang pagkaon.

“May kapid ka, Don.”

Didto ako nakibot. Abi ko anay, ang naigo sang kilat, indi na maigo liwat. Siling nila, “lightning never strikes the same place twice.” Indi matuod.

“Kilala mo si Jed Belvis? Ang bokalista sang Tunog Amakan?”

“Huo, e. Indi bala sia ang nagdaug sa ‘Star in a Million’ nga kontest sa TV?”

“Sia ang kapid mo. Apelyido ko ang ginagamit n’ya nga stage name. John Edward Belvis de los Reyes ang bug-os n’ya nga ngalan.”

Daw liwat ako nga ginkilatan. Ang maambong, talented, kag kilala nga si Jed Belvis… kapid ko?

*
“Una sia nga ginbun-ag. Dayon, ikaw. ‘Paaman,’ siling sang paltera. Kon napat-ud ko lang nga batunon ka ni Danny, wala ko ikaw ginbilin sa kumbento. Apang kilala ko ang batasan ni Danny, mas pasulabihon n’ya ang mapagrus mo nga kapid. Nabal-an ko gid nga sika-sikaon ka lang n’ya. Magaantus ka lang.”

“Ngaa?” Luyag ko ipamangkot kon ngaa ginbalikan niya ako. Ngaa subong. Ngaa subong lang.

“Sa nasiling ko na, wala sa hinalung-ong ko ang mga ginpanghimo ko sadto. Wala ako nakahangop sang akon mga opsiyon.

Ano ang sarang ko mapilian? Ginhimo ko lang ang sa pamatyag ko labing maayo. Ginbilin ko ikaw sa simbahan. Bantog ang kaayo ni Padre Tino. Nahibaluan ko nga indi ka niya pagpabay-an. Sa imo kahimtangan, siling ko, mas maayo ang maabtan mo sa luyo sang pari sang sa DSWD.”

“Ngaa nagbalik ka? Ngaa subong lang?”

“May pangayuon kuntani ako sa imo, Don.”

“Magluwas sa kapatawaran?”

“Mahangpan ko man kon magpamalibad ka. Apang indi ini para sa akon. Para ini sa imo kapid.” Ginpahiran ni Mrs. De los Reyes ang iya mga luha. “Kinahanglan ni Jed sang kidney transplant. Ginadialysis na lang subong si Jed. Wala na si Danny. Indi ako tissue match; sa dugo pa lang, Type AB ako, Type A si Jed. Nagapasimpalad lang ako. Siling ko…”

“Type A ang dugo ko. Kag basi matuod ako ang iya tissue match.” May nahibaluan man ako nahanungod sa kidney tranplants, may mga nabatian. Indi tungod bugtot, wala na ako sang nabal-an. Gintudluan ako ni Padre Tino, ginpaathagan sang mga balita sa peryodiko kag telebisyon, ginkabig nga may kaalam kag ihibalo. Siling ni Padre Tino, daw espongha kuno ang akon utok. Bilib man sia sa akon.

Nagtango si Mrs. De los Reyes. Nagtulo liwat ang iya mga luha. Daw tun-og nga nagdalhay sa baso sang ice tea.

Naghipus lang ako.

Sang ulihi, ginhatagan n’ya ako sang calling card. “Tawgi ako kon magbaylo ang pensar mo.”
Gin-inom namon ang ice tea. Ginpaputos n’ya ang beef stroganoff. Nagpamilit sia nga dal-on ko ang pinutos. Ginkup-an n’ya ako, kag nagpaalam. Nasaw-ahan ako sa iya paghakus.

Pagkagua sa hotel, ginhatag ko sa mga bata nga nagapakalimos ang pinutos nga beef stroganoff.

*
Gintuad ko ang tanan kay Father Richard.

Treyntahon lang si Father Richard, apang lagting sia nga pari, gani sia ang gintal-us nga kura-paruko sang nagretiro si Padre Tino.

“Makatilingala ang mga pamaagi sang Dios. Ikaw, ang bato nga gin-etsa-pwera sang mga manugtukod, ikaw subong ang sadsaran sang kaluwasan. Ikaw – ang paaman, ikaw subong ang sugpon nga kabuhi sang imo kapid. Ginhingalanan ka nga Donato, nagakahulugan ‘ginhatag sang Dios,’ apang ikaw subong ang ginatawag nga maghatag.”

Siling naman iya ni Macmac, “Bogs, indi ka magpasugot. Ara na kay Jed ang tanan. Ngaa subong ikaw ang kinahanglan nga magsakripisyo?”

Tugda naman ni Bimbim, “Gin-ubos ni Jed ang lugar kag pagkaon sa taguangkan sang imo iloy gani nangin lipid ang ulo mo, bugtot ka, kag kulakig. Sia ang gwapo, nami tingog, kag manggaranon. Sia ang nagpaayaw sa pagtamod kag pagpalangga sang imo mga ginikanan.”

Dugang pa ni Macmac, “Bogs, indi pag-ihatag ang imo bato-bato. Itigana ina. Kay kon may tagaan ka gid man, ayhan sa ihada mo na lang sa pila ka adlaw. Damu ka na bala utang nga regalo sa iya. Wala mo naman sia ginpaskwahan sang nagligad.”

Sang nakapamat-ud na ako, gintawgan ko si Mrs. De los Reyes. Gintestingan ako, madamu nga mga eksamen kag iskrining: sa dugo, ihi, tissue matching, x-ray, ultrasound, stress test, CT scan, kag kon anu-ano pa. Napasaran ko tanan.

Siling sang duktor, ako ang perfect tissue match. Ako ang perfect donor para kay Jed.

*
Gin-estorya ako liwat ni Mrs. De los Reyes.

“May dapat ka mahibaluan. Nasamad ang bato-bato ni Jed tungod nag-inom sia sang Racumin nga hilo para sa mga ilaga. Kag sang daw kulang pa, nagtomar pa gid sia sang madamu nga Tylenol kag aspirin.”

Naghandum sia nga magpakamatay?

“Akig si Jed sa akon. Papa’s boy sia. Sang nagtaliwan si Danny, ako ang iya ginbasol. Pirme na lang kami nagabangigay. Nagbarkada sia. Nagbanda-banda. Nagbisyo. Nagdrugs. Masami nga ginasukma sa akon ni Jed, indi ko sia kuno palangga. Wala gid sia kuno nakabatyag sang pagpalangga gikan sa akon.”

“Apang sia ang ginpili mo. Ang ginpasulabi.”

“Nagkanervous breakdown ako pagkatapos nga ginhatag ko ikaw sa simbahan.”

Sa huna-huna ko, Ginbilin mo ako, wala ginhatag!

“Siling nila, post-partum depression. Apang wala lang sila nakahibalo sang sulod sang akon konsensya. Halos ko tandugon si Jed. Indi ko sia makungkong. Halos indi ko sia pagtan-awon. Ikaw ang ginapanumdum ko kon makita ko sia.
Nagalain dayon ang buot ko. Kabug-at. Kapiut. Nagakahidlaw ako sa imo.”

Sa huna-huna ko, Ti, ngaa wala mo ako ginbalikan?

“Wala na ako nakabalik sa San Dionisio. Nahadlok ako. Paano kon wala ka nabuhi? Kag kon nabuhi ka gid man, ano ang himuon ko? Ano ang hambalon ni Danny? Basi maguba ang diutay namon nga pamilya. Sang nagtaliwan na si Danny, tin-edyer na si Jed. Nagkahangawa naman ako nga indi ka niya mabaton. Apang subong, kinahanglan ka ni Jed. Indi ko luyag nga pati sia madula man sa akon. Nadula na sa akon si Danny. Nadula ka na sa akon sang ginbilin ko ikaw kay Padre Tino.”

“Luyag ko makita si Jed.”

*
Si Jed Belvis ang gina-amba sang mga pederast nga mamalaybay kon ginasaulog nila sa mga tinaga ang mapagrus nga mga butkon, malaba nga mga batiis, mabukod nga abaga, makitid nga hawak, mala-porselana nga panit. Anghel ang kaanggid sang nawong ni Jed. Mataas ang iya ilong, nagabawod sa kalaba ang mga amimilok, mahulutyugon ang mga mata, matibsol ang makakilinam-kinam nga mga bibig, mapino ang supat, wala punggod, wala bukol-bukol.

Indi sia lipid, o bangian ang guya, o kurapa kasubong ko. Indi sia bugtot, ikig-ikig, o daw tiki nga masami ginasunlog sa akon. Daw mahangpan ko kon ngaa sia ang ginpili ni Mrs. De los Reyes sang sa akon.

“Ikaw ang madonate sang kidney para sa akon?” May namutikan ako nga pagpangyaguta sa tono ni Jed. “Pila ang ginbayad sa imo ni Mama?”

“Kabubut-on ko nga ihatag para sa imo ang isa ko ka bato-bato.”

“Ngaa? Ano na naman nga drama ina? May kwarta kami.”

Maldito si Jed. Luyag ko na gid ituad sa iya nga ako ang iya kapid apang ginpunggan ako sang pakitluoy ni Mrs. De los Reyes. Basi kuno maghurumentado si Jed kon mabal-an n’ya nga may kapid sia.

“Ano ang baylo sang imo kidney? Luyag mo magsakay sa popularidad ko? Luyag mo makilala? Mangin sikat? Ang bugtot nga naghatag sang iya kidney kay Jed Belvis! Amo ina ang gusto mo?”

“Jed, ngaa akig ka sa kalibutan?”

“Ako, akig? Hoy! Panumduma kon sin-o ang kahambal mo, ha? Indi lang ikaw ang may kidney sa kalibutan!”

Luyag ko na gid iburuka sa iya, Apang ako ang imo perfect match! Ako ang perfect donor. Tungod ako ang imo kapid. Ang lawas kag dugo nga igaula sa kapatawaran sang mga sala. Mga sala sang aton pamilya. Sang sala ni Danny, sala ni Marita, sala mo! Apang indi ako makahambal. Ayhan, sa tuman nga kaakig, kaugot, kag… kaluoy.

Naluoy ako kay Jed. Ano ang natabu sa iya? Ngaa nagtilaw sia nga mag-utas sang iya kaugalingon? Ngaa tuman ang iya kaugot sa kabuhi?

Nagharakhak si Jed. Nagapangyaguta.

“Indi ka dapat maluoy sa akon, Bugtot. Maluoy ka sa kaugalingon mo. Wala ka nakatilaw sang tanan nga kapritso nga naaguman ko. Wala ka pa gani siguro nakanobya tungod sa kalaw-ay mo, ano? Nakatilaw ka na sang babaye?”

Padayon nga nagharakhak ang demonyo. Ginapossess si Jed Belvis. “Pauli ka kag magpaukoy. Indi ko luyag makita liwat ang itsura mo. Makaluluoy ka man, Bugtot. Ginsumpa ka sang kapalaran!”

Ginpamahulay ako sang makagua sa kwarto ni Jed. Mayami nga mga balhas.

Demonyo ang batasan ni Jed. Sia nga ginbugayan sang katahum kag mala-anghel nga hitsura, napun-an sang kalain kag kalaw-ay. Garuk! Makangilil-ad sia; kag makatalagam, tungod makatiliplang. Hitsura n’ya lang ang mabuot, apang ang sulod, dukot.

*
Pebrero 14, Valentine’s Day. Adlaw sang mga tagipusoon.

Igsakto nga singkwenta ka adlaw sumugod sang nagpakilala si Mrs. De los Reyes bilang akon iloy, gintigayon ang kidney transplant para kay Jed.

Namat-ud ako nga ihatag ang isa ka bahin sang akon lawas sa akon kapid. Indi tungod ginpangayo n’ya. Kundi tungod kinahanglan n’ya.

Kag tungod luyag ko.

Kinahanglan ni Jed ang sugpon nga kabuhi para sa kahigayunan nga makabag-o. Makabalik sa Dios. Kag luyag ko nga ako ang maghatag sang tsansa sa iya. Kon sarang lang mahatag sa iya ang akon kasing-kasing agud mabag-o man ang iya tagipusuon, himuon ko. Indi tungod Donato ang ngalan ko, kundi tungod kapid ko sia.

Ayhan, matuod ang ginhambal ni Bimbim nga si Jed ang nag-ubos sang pagkaon kag lugar sa taguangkan ni Nanay nga para kuntani sa amon nga duha. Apang kon balikdon ang tanan, wala ako ginpatay sang akon kapid sa madulum nga taguangkan ni Nanay kon diin mahapus ang pagpipi kag pagdugmok sa akon. Sa baylo, ginbilinan n’ya ako sang tsansa nga mabuhi.

Ginbilinan n’ya ako sang tsansa nga mabuhi!

Katapusan.

http://patrickdrawsthings.com/

Halin sa koleksyon nga “Tinaga kag Iban pa nga mga Binalaybay’, Ika-Duha nga Padya, IYAS LITERARY PRIZE 2013.

Ang mga tinaga ko dahon
Gabayaw sa mga panganod sa langit
Gapangayo ulan para magrabong
Ulan nga manalusop sa duta
Supsupon sang ugat
Manultol sa mga sanga
Pakadto sa bag-ong ulhot
Nga mga salingsing
Ang mga tinaga ko humay
Patubigan kag abunuhan
Gabutan hilamon
Lumban ang mahawan
Tubtub mamaro
Mangin tinggas nga bulawan
Ang mga tinaga ko lasang
Masinaw nga busay nga nagailig
Ilahas nga mga sapat ang mahutik
Nga ang ila pisik may kaabtik
Mabugnaw sa pamatyag
Ang huyop sang hangin
Nga nagapasundayag
Ang mga tinaga ko nga ini
Para lang sa imo
Ikaw ang tingog
Ang huni sang ining tanan
Ang bunga
Ang iyas
Ang kagulangan
Kag ang tanan diri
Sa akon kalibutan

‘Antes ang Bagyo’ /Rene Sibulangcal

Pamaagi sa stetoskop, nagapamati si Dr. Palmares sa hunghong sang baga ni Moloy. Ang nars bag-o lang gin-ilisan ang botelya sang dekstros. Ginapalibot-libot na sini niya karon ang gamay nga ariring nga nagapugong sa tulo sang bulong.

Ginhukas ni Dr. Palmares ang instrumento sa iya talinga kag ginsablay ini sa iya liog nga daw kulintas.

“Pwede na ko kauli, Dok?” ginahubak nga pamangkot ni Moloy.

“Indi pa pwede, Nong,” hambal sang doktor nga sa tantiya ni Moloy wala pa traynta anyos. “Puno sang plemas imo baga. Kinanglan ka pa panilagan sang mga pila ka adlaw.”

“Pero, Dok,” reklamo ni Moloy, “tatlo na ko di ka adlaw sa probinsyal. Mayad duman akon pamatyag. Kaya ko na mag—”

Bag-o matapos ni Moloy ang iya inughambal, ginbarokoy siya ka ubo. Ginpilit niya nga punggan ini, apang daw ginasunlog siya sang balatian. Daw indi ini mauntat, mas laba kaysa sa mga nagligad nga atake. Sang makaguruginhawa, nagdupla si Moloy sa arinola sa dalom sang katre kag nagsandig sa ulunan sa iya ulohan. Ginkwa sang nars ang arinola kag naghalin.

“May ara ka nga nomunya, Nong,” siling ni Dr. Palmares kay Moloy. “Indi na siya ubo lang. Mas grabe. Pero indi magkabalaka a. Kung magsige ka inom bulong, makagwa ka na guro diri sa ospital bag-o matapos ang semana.”

“Baw, kadugay pa man tana sina, Dok. Kinanglan ko na gid mag-uli sa Kulaman. Ang akon didto nga mais hararbeson dun.”

“Ayawan ka sa biyahe, Nong. Kalayo nga daan satong inyo, sa bukid pa. Lamig pa gid didto. Maglala lang sakit mo. Diri ka lang anay sa Isulan. Wala ka man baraydan gid diri sa ospital.”

“Way bi ko masaligan nga iban, Dok. Ang lima ko ka bata galagmay pa, kag akon asawa manugbata. Kung maabtan sang ulan tong tanom ko, magbotikolon to, indi na mabaligya, indi na mapuslan. Maskin manok indi dun magtusik sato kung iburubod.”

“Pasensya lang gid, Nong. Daw indi ta gid ka masugtan mag-uli ba, labi na kung mag-obra ka sa uma.”

Nagpungko tadlong si Moloy. “Kabalo man ko, Dok, kung ano kaya ko. Kwarenta anyos ko dun ginagamit ning lawas nga ni, kag ginahambal ko sa imo, pasik na ko ya akon.”

“Nong Moloy, ang imo lang man nga kaayohan akon ginaisip. Indi ka pa pwede ma—”

“Paano mo mahambal, Dok, ano masarangan ko kag indi? Tong isa mo lang ko ka adlaw nakilal-an, kag kada adlaw, tag-singko minutos ka lang magpalapit sa akon.”

Nagginhawa sang madalom si Dr. Palmares. “Sige, kung amo gid nang gusto mo, indi ta ka mapugos magtinir diri. I-discharge ta ka. Pero basta ha, magpahuway ka anay sang at least one week bag-o ka mag-obra sang mabug-at.”

Nagtando si Moloy. Nadiparahan niya nga si Dr. Palmares wala na gatawag sa iya sang “Nong” kag naga-iningles na. Pero wala siya labot. Kung kinanglan niya paakigon ang doktor para lang makagawas siya sa ospital, himoon niya.

Gintan-aw ni Dr. Palmares ang nagabitay nga botelya sang dekstros sa tapad sang katre. “Ang ikaduha nga kondisyon, kinanglan maubos anay ang sulod sina.”

“Bag-o lang man na giislan sang nars,” reklamo ni Moloy. “Di na mahubas dayon eh.”

“Mga walo ka oras guro bag-o na maubos,” siling ni Dr. Palmares. Gintan-aw niya ang iya relo. “Buot silingon, asta pa na alas-siyete karon. Kinanglan mo matulog sang isa pa ka gab-i diri.”

“Abaw lintigan.”

Gisarad-an ni Dr. Palmares ang polder nga iya ginauyatan. “I’m sorry. Ang iban mo nga bulong gina-inject sa dextrose. Indi pwede nga hukson lang dayon ang IV. Isa na man lang ka gab-i. Now if you’ll excuse me, i-check ko pa ang iban ko nga pasyente.” Nagtalikod kag naglakat ang doktor.

Ning mga doktor gid ah, isip ni Moloy, damo bi kwarta amo di kaintindi sang mga pobre. Magutman ang pamilya niya kung mapilyur duman ang iya kraping. Swerte siya nga tag-irinit karon. Bag-o siya nagdulhog pa-Isulan, mga isa na ka semana nga waay nag-ulan sa Kulaman. Apan kabalo siya nga sa bukid, wala tig-irinit sa ulan. Gagal-om pirmi ang langit, kag pwede magbundak ang ulan ano oras. Kinanglan makaharbes na siya bwas dayon. Dapat makagawas na siya sa probinsyal ospital subong nga hapon.

Gintangla ni Moloy ang botelya sang dekstros. Ano gani hambal ni Dr. Palmares? Pagkahubas sang bote, pwede na siya kapuli.

Nagtukar liwat ang ubo ni Moloy. Perti ang kurog sang iya baga nga nagsakit indi lang ang iya dughan kundi pati iya pus-on. Sang nag-untat ang atake, ginkaptan ni Moloy ang tubo sang dextrose. Nakit-an na niya kung paano ginahulag-hulag sang nars ang gamay nga ariring nga nagakontrol sang tulo sang dextrose. Kahapos himuon, daw harampangan lang: paliboton padalom para maghinay ang tulo, pababaw para magdasig.

Nahatag ang luyag ni Moloy. Sa iya pagpauli, nagabundak ang ulan sa wala niya maani nga tanom kag ang iya asawa kag kabataan nagaurahab sa kasubo kag kawad-on sang paglaum. Nagahigda siya sa sulod sang lungon.

______________________________
Si Rolly Jude M. Ortega natawo kag nagdako sa probinsya sang Sultan Kudarat kag sa karon nagakuha sang MA English Major in Creative Writing sa Silliman University. Nangin fellow siya sa writers workshop sa Davao, Cebu, kag Iligan. Ang iya mga sinulat nakagawas sa Philippines Free Press, Philippines Graphic, kag Philippine Daily Inquirer.

Nangin madinalag-un dyang sangka adlaw nga kahiwatan nga gintigayon ni Dr. Isidoro M. Cruz, Dean kang College of Arts and Sciences kang University of San Agustin kag ang bag-o nga coordinator kang Western Visayas sa National Committee on Literary Arts kang National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Ginbuslan na si Dr. Elsie M. Coscolluela kang University of St. La Salle sa Bacolod.

‘Teaching Regional Literature’

‘Alimango sa Bakhawan’ ni Michael Q. Orquejo. Sangka flash animation sa Kinaray-a nga may lubad sa Ingles. Sangka produksyon kang Balay Sugidanun.

May Introduksiyon ni MERLIE ALUNAN /May aman nga mga binalaybay nga ginlubad sa Sinibwano/Ginbalhag kang University of San Agustin: Iloilo City, 2014

John Iremil E. Teodoro

Mga partisipante. Ikarwa sa unahan, si Dean Isidoro M. Cruz.

Apat ka henerasyon kang mga manunulat sa Panay. Sa likod: Sir Gibraltar, Rey Salem, Alice Tan Gonzales, Ma. Luisa Defante Gibraltar, Gil Montinola. Gapungko: Gen Asenjo, Sir Leoncio Deriada. Sa Unahan: Early Sol Gadong, Noel de Leon.

Nakaimaw man natun ang iban pa nga mga manunulat kang rehiyon parehas nanday Norman Darap, Jesus Insilada, kag Agnes Espano.

Kang hapon, nagpadayon ang training seminar sa presentasyon sa pagtudlo sa Filipino ni Prof. Teodoro. Ginpakilala na ang sangka estratehiya kang pagbasa nga ginatawag eko-kritisismo. Ginsundan dya ni Dr. Isidoro Cruz sa pagtudlo sa Ingles, partikular sa paggamit kang metodo nga deconstruction.

Libre ang training seminar. Sobra 80 ang nag-abot nga mga partisipante halin sa nagkalain-lain nga eskwelahan sa syudad kag probinsya kang Iloilo. Nakabaton sanda kang kit kang sertipiko.

Balik Eskwela Na

Madamu na nga bumulutho gayapayapa
Mabalik sa eskwelahan sa Lunes sang aga
Mabukas na ang klase kay Hunyo na
Malipayon nga mga bata yuhom hasta sa talinga.

Si Nanay, si Tatay, mabugtaw aga pa
Mahimus sang balon ni Toto kag Inday nila
Gapiyong ang mata, ang kamot ara na sa kusina
Matig-ang, maprito sang isda dala pamalantsa.

Ang mga kabataan sa banyo gapila
Bisan malamig basta makapaligo sang aga
Makaon sang pamahaw samtang mainit pa
Ang ginluto ni Nanay kag gatas nga gintimpla.

Sa dalanon sa Lunes tuman kasadya
Mapinalumba mga bata sa tricycle masaka
Bag nga mabug-at pas-anon sa abaga
Buta sang notebook kag mga gamit sa eskwela.

Balik eskwela na mga estudyante, maestro kag maestra
Subong palang si Ma’am kag si Sir naga-preparar na
Ilabi na sa Grade 3 sa K to 12 nga programa
Nagahara-hara matudlo sang mga nabal-an nila.

Taga-Guimbal, Iloilo kag Principal II sang Camangahan Elem. School sa amo nga banwa. Sia ang Education Program Coordinator (ART) sang DepED, Iloilo; Executive Council (ExeCon) Member 2014-2016 sang National Committee on Cultural Education (NCCED), sangka Sub-Commission on Cultural Dissemination (SCD) sang National Commission of Culture and the Arts (NCCA), kag National Trainer in Teaching Art. Isa man sia ka photographer.

Kaliwa-Kanan: Dr. Mario Miclat, Tagapangulo, NCLT-NCCA /Pambansang Alagad ng Sining Virgilio S. Almario, Tagapangulo, KWF / Dr. Alicia P. Magos, Kampeon ng Wika /Dr. Leoncio P. Deriada, Kampeon ng Wika /Dr. Eliza Uy-Griño, Kampeon ng Wika

Agosto 7, 2014, sa auditorium ng UP in the Visayas sa Iloilo City, sa kauna-unahang Pambansang Kongreso sa Salin na itinaguyod ng Komisyon ng Wikang Filipino (KWF), pinarangalan at itinanghal na mga Kampeon ng Wika sina Dr. Leoncio P. Deriada, Dr. Alicia P. Magos, at Dr. Eliza Yap Uy-Griño.

Kinikilala si Dr. Deriada bilang Literary Godfather ng West Visayan Literature sa kanyang masigasig na pagtrabaho para sa muling pag-usbong ng panitikan sa Panay at Negros sa mga wikang Kinaray-a, Hiligaynon, Akeanon, Ingles, at Filipino mula noong huling bahagi ng dekada 80 hanggang sa ngayon. Siya rin mismo ay isang Palanca Hall of Fame awardee (5 unang premyo sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, ang pinaka-matanda at pinaka-tanyag na literary award giving body sa bansa).

Kilala si Dr. Alicia P. Magos bilang antropologo, at kampeon ng kanyang pananaliksik at adbokasiya ang Sugidanun, ang epiko ng Panay-Bukidnon. Kilalang linguist at iskolar ng wikang Hiligaynon naman si Dr. Eliza Yap Uy-Griño. Isa sa kanyang mga obra ang Diksyonaryo=Dictionary: Hiligaynon-English, English-Hiligaynon (2005).

vyacheslav-mishchenko via http://www.lostateminor.com

(IKADUHA NGA PADYA, MAIKLING KUWENTO SA HILIGAYNON, DON CARLOS PALANCA MEMORIAL AWARDS FOR LITERATURE 2014)

NOTE NI PANGGA GEN: Bantog nga istorya sa Antique ang Olayra. Si Olayra amo ang prinsesa nga tamawo nga may bulawan nga barko kag gaistar sa puno kang kahoy nga bubog (nga malubsan) sa Carit-an sa Patnongon, Antique. Ang istorya nga “Olayra, Prinsesa kang Dagat” ginsulat ni Russel Tordesillas (1918-1978)kag nangin bantog bangod sa pag-serialize kadya sa radyo sa istasyon DYKA katung dekada 70. Nabatian ko man dyang istorya kang bata ako, nga daw asik gilang kang mga laway kang kamal-aman, sa pugtak-pugtak nga versyon.

Dyang masunod nga istorya sangka pag-reimagine ni Norman Darap sa mito ni Olayra, halin man sa anang mga nabatian kag nabasahan parte rugya. Sa amo nga paagi, nagapadayon ang istorya ni Olayra kag ang anang pakigrelasyon sa mortal nga mga tawo, kag ang pagtaboanay kang kalibutan kang mga tamawo kag tawo.

Dyang pag-reimagine, pag-adapt, pagtuhog kang mito kag kang kontemporaryo, pagsaramo kang panahon kag lugar kag mga karakter nga mahimo makapukaw kang mga pamangkot nga “Ano gid bala ang tuod?” “Sa diin rugya ang tuod?” ukon ang pamatyag kag pagpensar nga ang katu amo man ang kadya, sangka istilo kang pagsulat sa sanga kang postmodernismo, diin may pagguba kang mga istruktura kang pamensarun kag pagginawi para sa epekto kang shock and awe, kag sa pagpakita kang mga posibilidad nga maabot kang imahinasyon kang tawo, partikular, kang manunulat. Rugya, mahimo ang nostalgia, hay ang wara it kamatayun nga romantisismo.

Rugya ang istorya kang paglalis, pagluib, pagsakripisyo, pag-antus, kag kahilwayan.

Si Norman Tagudinay Darap taga-Tubungan, Iloilo. Sangka Registered Nurse tana, graduate kang University of San Agustin sa Iloilo. Tana ang una nga Busalian sa Pagsulat sa PADYA KINARAY-A (2012) kang Balay Sugidanun. Nangin Writing Fellow ruman tana sa IYAS National Writers Workshop sa Bacolod, sa Iligan National Writers Workshop sa Iligan City, kag sa Heights kang Ateneo de Manila University.

Ginliso niya ang iya panulok sa natuo nga bahin, kon sa diin ang malapad nga daray-ahan nga nagahalok sa dagat. Hinali nga nangligbos ang iya mga balahibo sa pagdumdum sang iya sadto kahagugma. Sa amo nga daray-ahan, masami sila nga nagapanglakaton, nagauyatay sang kamot samtang kadungan nga ginahakos sang balud ang ila mga tiil sa balas. Napulo kag walo ang pangidaron niya sadto, kag wala sia sing madamo nga palamangkutanon sa kabuhi. Ang kalipayan niya lang, amo ang makaupod si Geraldo. Adlaw-adlaw sila nga nagakit-anay sa daray-ahan. Masami sia nga ginadala sang lalaki sa pihak nga pulo kon diin ang ila balay nga natukod sa mga dalagku nga bato malapit man sa daray-ahan. Isa ka mansyon ang balay sang pamilya ni Geraldo. Madamo ini sang mga suga kag nagabanaag ang kasanag sa tubig sang dagat kon gab-i.

Isa ka maambong nga tinuga si Geraldo. Mestiso nga taason kag duag asul ang kalimutaw sang iya mga mata, katulad sa duag sang tubig sang dagat. Nagapanag-iya sia sang isa ka yate nga nahimo sa bulawan. Ining yate ang ginapangsugat dul-ong niya sa dalaga halin sa pihak nga pulo. Ginpangako ni Geraldo kay Olayra nga kon batunon sini ang ginahalad nga paghigugma, buhaton niya ang tanan mangin malipayon lang ang dalaga. Pagalibuton nila ang kalibutan sakay sang barko nga ginapanag-iyahan sang iya pamilya.

Nangin malipayon ang paghigugmaanay nila ni Geraldo sang pila lang ka bulan tubtub nga ginhagad sia sang lalaki nga magpakasal kag bayaan ang iya mabudlay nga pangabuhi sa uma. Apang nagpamalabag ang mga ginikanan ni Olayra tungod indi sini mahimo nga magpakita kag mag-atubang sa amay kag iloy sang dalaga. Pila man ka semana nga ginbukot si Olayra sang iya mga ginikanan sa ila balay agud indi makaguwa kag makakadto sa daray-ahan. Nagbuangbuang sia sa mga amo nga tinion. Nagahilibion lang sia sa sulod sang iya hulot kag masami nga wala nagakaon. Naghaganhagan ang iya kahimtangan sang nagpangayo sang bulig ang iya mga ginikanan sa isa ka hangkilan nga babaylan sa probinsya sang Antique.
Hinali nga natapungawan si Olayra sa paghanduraw sa iya kahagugma sa pagkadalaga sang gadaguob niya nga nabatian ang siyagit sang iya iloy. Sa pagkakibot, dayon sia nga nag-atubang sa kabukiran. Nakita niya ang iya tigulang nga iloy nga si Minang nga nagasungkod sang kahoy samtang nabudlayan sa paglakat sa batuhon nga alagyan malapit sa banglid.

“Hoy! Ano saring mo ka kuong dyan? Ang bata mo to sa balay, kina pa ginaabot!” Haruson nga pagsinggit sang iya iloy samtang ginahapuhapu.

Hinali nga nagkubakuba ang iya dughan. “‘Nay, pamuyong ka lang dyan. Indi ron ako pag-alaw-alawa dya. Hulata lang ko dyan.” Pasiyagit nga pagbalos ni Olayra.

Bisan nagasamo ang iya kakulba kag pagkabalaka, indi niya mahimo nga magdalagan agud makalab-ot dayon sa ila balay. Mahinay nga naga-ika-ika sa pagtikang ang iya iloy. Sang malapit na sila sa bakulod kon diin natukod ang ila balay, nabatian niya dayon ang pagsiliyagit sang iya isahanon nga anak nga si Natalia. Dayon nga ginsilingan sia sang iya iloy nga mauna na lang agud dalaganon ang iya anak.

Sang wala pa makasaka si Olayra sa hagdan, matunog niya nga nabatian ang paglinagapok sang mga botelya nga nagabuluka sa dingding kag salug sang ila kusina. Dali-dali sia nga nagsulod sa balay kag ginpangihabot ang iya anak nga nagamauy. Naabtan niya ang mga nagalalapta nga botelya sa salug samtang ginahaboy sang iya anak ang iban pa nga botelya paguwa sa bintana. Nagadululugo ang mga kamot sini kay pati ang mga buka nga botelya, liwat niya nga ginapanghablot kag ginapanghaboy samtang nagatiyabaw.

Daw linamposan ang pagginhawa ni Olayra dungan sa madalom nga paghaklo sang hangin. “Ay! Dios ko, bata ko! Untat na!” Pakitluoy niya kay Natalia.

Dayon ini nga nag-untat sa pagpanghaboy sang botelya kag naglumpasay sa salug. “Baw! Naga nagmauy ka raman? Sara pa lang ko ka oras nadura pay!” Nagahilibion niya nga paghambal.

Dali-dali nga ginkuha ni Olayra ang isa ka katsa sa tupad sang banga kag iya ini nga ginhampol sa mga palad sang anak nga puno sang pilas kag dugo.

Ginhakos niya si Natalia samtang ginapungggan ang iya hilibion. “Naga ginapasilutan mo ako?” Pag-ampo ni Olayra.
“Ahhh, uhmmm! Huh?” Igong sang iya apa nga anak.

Dalaga na si Natalia. Sa masunod nga semana, magapangidaron na ini sang napulo kag walo. Kadungan sa kaadlawan sang aning amay ni Olayra nga si Akuy nga nagtaliwan sang ginabusong pa lang niya si Natalia. Indi gid malimtan ni Olayra ang gab-i nga siyam na ka bulan ang iya ginabusong sang magsinakit ang tiyan sang iya amay. Ginpaluy-a man nila sa babaylan ang iya amay apang wala nag-untat ang pagsinakit sang tiyan sini. Naghilat kag nagpalanuka man ini, tubtub sa ikatlo ka adlaw nagpalanggit-um na sia. Nagpangayo sila sang bulig sa baryo agud matuwangan ang iya amay pakadto sa ospital sa Valderama. Apang isa lang ka gab-i ang ila pagtinir sa ospital. Sang sunod nga kaagahon, nagtaliwan si mal-am Akuy. Bisan ang mga doktor wala nakapamat-ud kon ano ang nangin balatian ni Akuy.

Pagkaligad sang isa ka semana, duha kaadlaw antis ang Paskwa, nagbun-ag si Olayra sa Rural Health Unit sa banwa sang Patnongon. Ginhambalan sia sang isa ka midwife nga Natalia ang ipangalan niya sa iya anak kay tion sang Paskwa ini ginbata. Ginsunod man ini ni Olayra kay nanamian sia sa ngalan kag kapareho man nga letra nagasugod ang ngalan sang iya aning bana nga si Noli.

Ginhugasan kag gintambalan ni Olayra sang pinukpok nga dahon sang lampunaya ang mga pilas sang iya anak. Pagkatapos, gin-alalayan niya ini pakadto sa ila hulot kag ginbatayan tubtub nga makatulog. Ginpangtinluan kag ginpanghimos niya ang mga buka nga botelya sa ila kusina kag isa-isa niya nga ginpangsulod sa sako. Ginpangtrapuhan niya man ang mga naglalapta nga dugo sa salug.

Nagpanaog sia sa ila balay bitbit ang sako. Dayon niya nga nakita ang iya iloy nga nagapungko sa tupad sang puno sang paho malapit sa tubangan sang ila balay. Ginahilothilot sini ang iya ugaton nga mga batiis nga madugay na nagabati sa rayuma. Masinulub-on ini nga nagtulok sa iya sang masiplatan sia sini nga nagalakat pagwa. Mas nagbug-at ang iya pamatyagan sa mga mata sang iya iloy. Ginlikaw niya ang iya panulok sa mga matag-as nga bukid sa ilaya.

“Din ka raman maagtu?” Singgit nga pamangkot ni mal-am Minang.

“Ipanghaboy ko lang d’ya mga botelya sa ubos banglid.”

“Ay, dalia lang. Kon madura ka gani, nagamauy si Talia.”

“Turog man tana tulad. Mabalik ako dayun.”

Daw ginaguyod niya ang iya mga tiil sa pagtikang. Indi niya mahangpan kon ngaa kabug-at sang ila pangabuhi.
Nag-agi sia sa talaman sang humay pakadto sa idalom sang banglid. Sang nagapabalik na sia sa ila balay, may nalabyan sia nga nagakulaskulas sa mamurong nga humay. Sang ginpalapitan kag gin-usisa niya, may nakit-an sia nga isa ka dako nga giting nga naipit sa pain sang mga mangunguma. Nagasalasala kag nagapulok ini nga makabuhi sa pagkaipit sang iya lawas. Una nga nagsulod sa iya hunahuna nga patyon ang giting agud mabuhinan ang mga pisti sa humayan. Apang, nakabatyag sia sang kaluoy sa daw nahadlok nga giting. Puno sia sang kasubo kag wala sia sing kusog nga utason ang kabuhi sang bisan isa ka pisti. Ginbuy-an niya ang giting kag ginpabay-an nga makapalagyo. Daw nag-amat-amat mag-an ang iya pamatyag kaupod sang matawhay nga paghinapay sang hangin sa mga nagabaludbalud nga humay.

Sa iya padayon nga paglakat pauli, hinali nga nagkusog ang hampak sang hangin upod sang pusdak sang daguob sa kalangitan. Ang magal-umon nga kahawaan kaina, nagdamol kag nagpalanggit-um. Napatangla si Olayra sa madulom nga kalangitan, hinali lang nga may nagtulo nga taliti sa iya nawong.

“Indi lang daad anay mag-uran,” mitlang niya sa kaugalingon. “Hulata man nga makauli ako antis mo ipusdak ang uran.”
Apang ginsabat sang pag-igrab sang kilat nga ginsundan sang pagdaguob ang iya panambiton sa langit. Dayon sia nga nakibot kag ginpangidlisan.

Nagdalagan sia pauli apang nabasa na sang ulan ang iya bilog nga lawas sang makaabot sia sa ila puluy-an. Sang makasaka sia sa bulubalkon sang ila bahay, mas nagkusog ang bubu sang ulan nga gin-updan sing wala pakadtuan nga huyop sang hangin.

Nagpangtrapo sia kag nag-ilis sang panapton. Dugaydugay, ginbuligan niya ang iya iloy sa pagdigamo. Wala nag-untat ang makusog nga ulan kag huyop sang hangin tubtub sa ila nga pagpanyapon. Pagkatapos nila magkaon, ginsibinan niya ang iya anak kag ginpatulog. Ginhagad si Olayra sang iya iloy sa pagpangamuyo sa ganhaan sa tubangan sang altar, apang wala sia nagsapak. Nagguwa sia kag nagpungko sa bulubalkon samtang nagapanampuay nga nagatulok sa ilawod.

Ginpalapitan sia ni mal-am Minang pagkatapos sini magpangamuyo.

“Hasta san-o ka manghayhay samtang nagaturok sa lawod?”

Nakapamisok si Olayra halin sa pagkaulungan. Nagginhaw sia sang madalom kag nagliso sa iloy. “Pabay-i ko anay, ‘Nay,” wala sing kusog niya nga pagsabat.

“Kulang ka abi pagtuo sa Dios. Kaugalingon mo lang ginapasundan mo!”

“‘Nay, indi na pagdar-a ang Dios sa istorya! Wara tana it labot dya!” May pagkairitar nga sabat ni Olayra.

“Ay, indi mo gid mabasul ang iban nga tawo kon naga nag-amo dya ang pangabuhi ta. Kon namati ka lang kanamon. Kon wara ka naluyag sa…!” Hinali nga napauntat si mal-am Minang.

“Naluyag sa anu, ‘Nay? Asta tulad, amu ra gihapon ang ginaliwatliwat mo nga ginhalinan kang tanan?” Daw naugot nga paghambal ni Olayra.

“Kag naga bi indi? Umpisa kang naluyag ka sa tinuga nga to, anu nagkaratabo? Sa bana mo? Kay tatay mo? Pati kay Talia! Tanan ra, bunga kang pagpasilabot mo sa iban nga tinuga!”

Napakuom sang kamot si Olayra. Nagtindog sia sa tubangan sang iya iloy. “Bahala ka, ‘Nay. Liwat-liwat mga sala ko. Indi ko ron ra mabag-o,” mahinay kag mahuluy-on niya nga sabat.

Dayon niya nga ginkadtuan ang hulot kon diin nagatulog si Natalia. Gintuparan niya ini sa paghigda kag ginhakos. Ginpunggan niya ang kaugalingon nga maghilibion apang wala niya mapunggan ang iya mga luha nga magtululo.

“Patawara ako,” hutik niya sa anak nga mahamuok ang tulog.

Nadumduman niya si Noli. Bisan wala niya ginpalangga ang iya aning bana, kada gab-i, bag-o niya piyungon ang iya mga mata, nadumduman niya ang nawong ni Noli. Ang nagluwas sa iya sa katalagman sa tion nga nadula sia sa matarong nga panghunahuna. Bisan naglapta na sa ila baryo ang iya kahimtangan, ang masami niya nga pagkadula sa kaugalingon kag liwatliwat nga makit-an sa daray-ahan, ginpili sa gihapon ni Noli nga pakasalan sia. Ginpaubrahan man sia sa isa ka babaylan agud mag-ayo apang maga-untat lang kuno ang iya pagkabuangbuang kon may isa ka lalaki nga magatubos sa iya. Tungod madugay na nga naluyag sa iya si Noli nga tagabaryo Carit-an, dalidali sia nga ginpakasal sang iya mga ginikanan sa ulitawo.

Pagkatapos sang pagpakasal ni Olayra kay Noli, nag-amat-amat ayo ang iya kahimtangan. Apang ang bugay nga lalaki sa iya kabuhi, madasig nga ginkuha sang katalagman. Tatlo pa lang ka bulan nga nagabusong si Olayra sang wala na makapauli si Noli. Isa ka mangingisda si Noli kag sang nagpalawod ini sa panahon nga magal-umon, wala gid naglaum si Olayra nga amo na gali ang pinakauli nga tion nga makita niya ang iya bana. Ang magal-umon nga panahon nangin makusog nga bagyo. Masubo gid kay bisan ang bangkay ni Noli ang wala gid makit-an. Daku ang iya kaluoy sa iya bana nga wala man lang niya nabalusan sang pagpalangga. Wala maluwas ni Noli ang iya kaugalingon sa kaugot sang dagat. Ang dagat nga ginhandom ni Geraldo nga mangin ila kon pagabatunon niya ang kabuhi nga iya ginahalad.

Halin pa kauna, madamo na nga mga lalaki sa ila baryo ang nagahandum kay Olayra. Si Noli lang gid ang nagpabilin kag nagpamat-ud sang iya paghigugma sang magsugod nga magbuangbuang si Olayra.

Maanyag nga babaye si Olayra, sa bilog nga baryo Carit-an, nagapangibabaw gid ang iya katahum sa tanan nga mga babaye. Bisan sa bilog nga banwa sang Patnongon, pinasahi ang iya kaanyag. Matangos ang iya ilong kag tama ka puti kag kahamis sang iya supat.

Madamo ang hinuringhuring kauna nahanungod sa pagkatawo ni Olayra. Baynte-sais antos na sadto ang iya iloy nga si Minang kag trentay anyos ang iya amay nga si Akuy, lima ka tuig na sila nga mag-asawahay apang wala pa sila sing bata. Ginkasubo nila nga basi baug ang isa sa ila. Masami sila nga nagatambong sang misa kon adlaw sang Domingo kag nagarosaryo kada gab-i agud bugayan sila sang anak. Apang nangin madugay ang ila paghinulat. Sangka hapunanon, samtang nagapanglakaton pauli si Akuy, may nalabyan sia nga puno sang bubog malapit sa binit-baybay. May nabatian sia nga tingog sang isa ka bata nga babaye nga daw nagahirikhik. Sang iya tikaon ang puno sang bubog, nakit-an niya ang isa ka lamharon nga babaye nga daw indi matakos ang kaanyag. Nagapanapton ini sang puti kag malaba nga bayo samtang nagapungko sa mga nagaurulhot nga ugat sang puno. Nagauyat ini sang daw pula nga bola samtang na nagaatubang sa lawod. Nalingaw si Akuy sa nawong sang bata apang sang matalupangdan sia sini, nagtulok ini sa iya nga may kalangkag. Nakita ni Akuy nga asul ang kalimutaw sang bata. Apang wala nakabatyag sang kakugmat si Akuy, mas nalingaw sia sa malaanghel nga nawong sang bata. “Olayra, Olayra, pauli na!” Tingog sang isa ka babaye sa indi malayo. Nagyuhom sa iya ang bata dungan sa pagtindog kag nagdalagan pakadto sa likod sang daku nga puno. Ginlagas ini ni Akuy sa likod sang puno apang hinali lang ini nadula. Kapila niya nga gintawag ang bata apang wala na ini nagpakita. Sa kada tion nga mag-agi si Akuy sa amo nga puno, ginahalaran niya sang mga prutas ang atubangan sang bubog. Ginhandum niya nga magpakita sa liwat ang bata. Napuno sang handum si Akuy nga tani tagaan man sia sang anak kaangay sang magayon nga bata nga iya nakita.
Pagkaligad sang pila ka bulan, nagbusong si Minang kag daku nga kakibot nila ni Akuy nga isa ka maputi kag matahum nga anak ang ginbugay sa ila. Pati ang paltera nga nagpabata kay Minang ang indi makapati nga isa ka mestisa nga bata ang nabun-ag, samtang hilom kag indi amo ka maabong ang mag-asawa.

Olayra ang ngalan nga ginhatag ni Akuy sa iya anak kay wala niya gid malimtan ang magayon nga bata nga iya nakit-an sa puno sang bubog.

Ginpukaw si Olayra sang pagturuok sang sulog. Nagbangon sia samtang mahamuok sa gihapon ang katulugon sang iya anak. Nagkadto sia sa kusina kag nagdigamo. Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag nakita ang iya iloy nga nagapakatong sa tambi samtang ginabuburan ang mga manok kag piso sa idalom sang balay. Hinay kag hipos sia nga naglakat. Pat-ud niya nga indi sia pagpasugtan sang iloy kon magtugon sia nga mahalin anay sing makadali.

Sa pagpanglakaton ni Olayra, nahimutaran niya ang mga hilamon kag dahon nga gaidlak tungod sa pagtibsok sang silak sang kaagahon sa mga nabilin nga tun-og sa mga tanum. Malamig pa katama ang dapya sang hangin halin sa lawod. Nagtambad man sa iya ang nagabanaag nga idlak sang dagat sa pagdungka sang iya mga dapadapa sa daray-ahan. Ginsudsod niya ang iya mga tiil sa mapino nga balas samtang mahinay nga nagalakat. Gin-untay niya ang iya mga butkon samtang nawayway ang iya buhok sa hangin. Dayon sia nga nag-ambahanon nga daw isa ka dalaga nga bag-o lang nakatampisaw sa binit-baybay. Sa edad niya nga apat ka napulo, daw ulay sia nga naghanduraw sang iya mga malipayon nga tinion sa daray-ahan.

Hinali nga nag-untat ang iya pagpangalipay sa daray-ahan sang may mabaskog nga huni ang nag-usbong sa dagat. Sa iya nga pag-atubang sa lawod, hinali nga nagkubakuba ang iya dughan upod sa paglalapyo sang iya mapagsik nga mga tiil nga nagatampisaw sa tubig. Ara sa tunga sang dagat ang isa ka daku nga barko nga nahimo sa bulawan. Madasig ini nga nagapalapit sa daray-ahan samtang matunog ang iya pagbagrong. Sa ibabaw nga panalgan sang barko, may nagatindog nga lalaki nga nakasuksok sang puti nga panapton. Nagyuhom ang lalaki sa iya kag ginkaway sini ang iya isa ka kamot. Pagkaway nga paghagad kay Olayra nga magsaka sa barko. Ang nawong sang lalaki ang halos wala sing pagbag-o. Mahamis sa gihapon ang maputi niya nga supat kag nawong. Daw duha ka napulo sa gihapon ang iya pangidaron. Mestiso nga wala nagatigulang ang pagtamawo.

Liwat nga nagbalik ang balatyagon ni Olayra sa amo nga lalaki. Daw nahinyo sia nga maglangoy sa baybay kag magsaka sa bulawan nga barko, apang nadumduman niya ang iya anak kag iloy. Amat-amat sia nakabatyag sang kahadlok, kahadlok nga basi madula naman sia sa iya kaugalingon kon liwat sia nga magpalapit sa amo nga lalaki. Nagtikang sia palayo sa binit-baybay. Pag-abot niya sa mga puno bakhawan, hinali lang nga nadula sa iya panan-awan ang daku nga barko nga ginasakyan sang lalaki.

Nagdalagan sia pauli sa ila balay. Wala niya ginsapak ang pagsag-id sang iya mga batiis sa mga hilamon kag bato nga nagatuga sang mga bakiras. Pag-abot niya sa ubos sang bakulod malapit sa ila balay, liwat niya naman nga nabatian ang pag-uwang ni Natalia sa sulod sang balay. Kadasig sang pagkubakuba sang iya dughan ang pisik sang iya mga tiil. Pag-abot niya sa sagwa sang ila balay, nagtambad sa iya ang iya anak nga nagalumpasay kag nagaligid sa salug sang tambi samtang ginauluuluhan sang iya lola. Dayon sia nga nagsaka sa tambi kag ginpabangon ang anak. Nagpalamula kag nagpanglanog ang kalawasan sini sa paglampus kag pagligid sa salug. Ginhakos niya si Natalia kag gin-alalayan pakadto sa ila hulot. Indi matakos ni Olayra ang kabug-at sang iya nabatyagan. Naggwa sia sa hulot kag nagtamwa sa bintana sang ila ganhaan. Dayon sia nga ginhampak sang makusog nga hangin halin sa ilawod. Ang kabug-at nga iya nabatyagan, ginkupkup sang kaugot. Nagtangla sia sa kahawaan kag ang indi mamitlang sang iya mga bibig nga mga pag-antos, ang iya mga mata nga puno sang palamangkutanon ang wala makapugong nga ipautwas ang mga luha.

Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag ginsandig ang kaugalingon sa puno sang paho. May dyutay nga katawhay sia nga nabatygan tungod wala sia sulod sang ila puluy-an. Kalinong sang huyop sang hangin samtang malaka ang pag-agi sang mga nagalupad nga pispis. Hinali lang sia nga nakibot sang may nag-uyat sa iya natuo nga abaga upod sa pagsambit sang iya ngalan.

“Olayra.”

Nagbalikid sia kag dayon nga nagtindog. “Nang Sedes? Naga dya ka haw?” Nakibot sini nga pamangkot.

“Ay, wara ‘kaw kamaan nga? Ginpatawag ako ni nanay mo. Lantawon ko ang daraga mo. Hambal ni nanay mo, permi ron tana ginaabot. Rapit ron daan kaadlawan na,” may pagkabalaka nga pagsaysay sang tigulang nga babaylan.

“Ha? Anu kar-on kon rapit ron anang kaadlawan?” Gakataka nga pamangkot ni Olayra.

Hinali nga nag-untat ang babaylan sang makita niya nga nagapalapit si mal-am Minang.

“Nay, anu raman dya? Naga wara mo ginmuno kanakon?”

“Naga haw? Kon man-an mo, indi ka magpasugot?”

Naghipos sang makadali si Olayra. “Nay, naluoy ron ako sa bata ko. Permi lang tana ginaistoryahan sa baryo. Tungod sa liwatliwat nga pagpabulong, indi mapataypatay ang lain nga pagturok nanda sa aton pamilya.”

“Ti sige, ang ginahambal na lang kang iban imo atipana. Bay-i na lang si Talia nga indi mag-ayad.”

“Anu nga mag-ayad, ‘Nay? Halin kauna, apa na gid bata ko. Daad batunon ta na lang para magtawhay ron pangabuhi ta.”

“Na! Mahambal mo ra kay pinabay-an mo lang dya nga matabo!” Nagtaas nga tingog ni mal-am Minang.

“Nay, sige. Basula raman ako!” Naugot nga pagsabat ni Olayra.

Hinali nga nagpatunga ang tigulang nga babaylan. “Kamo nga magnanay, untati ron niyo ra! Indi masulbar ang problema kon permi kamo mabais.”

Nagduko si Olayra kag nagpungko sa puno sang paho. Nagginhaw sang madalom si mal-am Minang. “Sige na, Sedes. Masaka ron ko sa balay, epreparar ko si Talia. Sunod ka lang saka burubhay.” Dayon sini talikod kag maglakat.

Nagsugod sa pagpisngopisngo kag magtuluntulun sang luha si Olayra. Gintuparan sia ni mal-am Sedes sa pagpungko. “Indi ko maintindihan si Nanay. Man-an na man nga indi ko gusto mag-amo ra bata ko, pay ako tana saring na kabasul.”

Ginhapulas ni mal-am Sedes ang iya likod. “Pasensyahe lang. Nabudlayan man tana nga batunon ang tanan. Wara ka lang kamaan kang pag-antos ni nanay mo kauna.”

Dayon nga nag-untat sa pagtulontulon sang iya mga luha si Olayra. “Naga, ‘Nang? Anu natabo kauna? Indi ko matandaan tanan. Ang nadumduman ko lang, ang soltero nga nakilala ko sa daray-ahan. Tapos daw buhay ako nga nagmasakit. Asta nali lang ko ginpakasal kay Noli.”

“Siguro, dapat mo ron maman-an tanan. Ako kag si Minang lang nakamaan dya. Pay kinahanglan mo man maman-an, labi na gid ang sa bata mo.”

“Anu parti sa bata ko, ‘Nang?”

“Indi matuod nga nahimo ko tabugon ang tamawo nga naluyag kanimo. Makadali ko lang tana naparayu, ang pagpakasal niyo ni Noli ang mapagrus nga panagang nga nagparayu sa ka’tong tamawo. Pay tulad, Olayra…!”

“Tulad, ‘Nang? Anu?”

“Wara ka it may nanutisyaran sa itsura kang bata mo?”

“Itsura? Naga man, ‘Nang?”

“Ang itsura niyo daw pinihak nga bunga!”

Naglibog ang hunahuna ni Olayra. “Ti, anu kar-on, ‘Nang? Natural ra kay bata ko.”

“Tungod dyan ra. Ang bata mo nagbinuangit. Kay tana bul-on kang tamawo para liwat maangkon ana nahubsan nga paghandum sa isra ka tawo. Tungod sa wara mo ginbaton ang ana ginahalad, dyan nag-umpisa ang pag-antos mo. Ginhimo ko ang masarangan ko sa pagpakitluoy ni Minang, pay mapuros ang tamawo. Ang imo bata, sa sulod pa lang kang busong mo, ginapangaluyagan ron ka’tong tamawo. Tulad nga daraga ron si Talia, mas nagakabalaka ako. Indi ko mahinyo ang tamawo nga indi lang pasilabtan bata mo.”

“Wara ron it iban nga paagi para magmayad bata ko?”

“May dyan, Olayra.”

“Anu ra, ‘Nang?”

“Kon ihalad mo ang kaugalingon mo kag maimaw ka sa tamawo.”

Liwat nga nagduko si Olayra kag napauyat sa iya ulo. Nagtangla sia sa kahawaan bisan wala sia makahibalo sang iya inugsukma sa langit.

Gin-agda sia ni mal-am Sedes nga magsaka na sa ila balay apang nagpamalibad si Olayra nga mapabilin na lang sia sagwa agud maghupa ang nagapatunga nga kaakig sa ila nga mag-iloy.

Pagkaligad sang pila ka takna, nagpanaog si mal-am Sedes kag nagtugon nga magabalik sia pagkaligad sang anum ka adlaw. Sa mismo nga kaadlawan ni Natalia, magahiwat sia sang makusog nga ritwal agud hinyuon ang tamawo nahanungod sa dalaga. Ginhabilin sang tigulang nga babaylan sa mag-iloy nga indi gid pagpabay-an ang dalaga nga makaguwa sa balay sa sulod sang tatlo ka gab-i. Dapat gid sia halongan kag bantayan.

Bangod sa kakapoy sa mga ulubrahon sa balay kag sa uma, sirum pa lang, nagpanyapon na sila kag nagpanghimos agud makapahuway. Malinong ang kagab-ihon kaupod sang mahinay nga dapya sang hangin. Masanag ang bilog nga bulan nga nagabanaag sa dingding nga kawayan sang ila hulot.

Natapungawan sa mahamuok nga katulugon si Olayra sa paglinagapok kag paghululog sang mga kaldero kag plato sa ila kusina. Nakibot sia sang matalupangdan nga wala na sa hiligdaan ang iya anak. Dalidali sia nga nagbangon kag naguwa sa hulot.

“Olayraaa! Ang bata mo!” Singgit sang iya iloy halin sa kusina.

Dalidali sia nga nagdalagan kag ginpasiga ang suga sa ila balay. Nagtambad sa iya ang mga kaldero kag buka nga mga pinggan sa salug. Nakita niya si Natalia nga nagapungko kag nagasandig sa dingding samtang ginatakpan sini ang iya mga dulunggan. Puno sang kakugmat ang iya mga mata. Nagakilagkilag ini sa iya palibot nga daw may ginakahadlukan. Nagpaginhaw sang madalom si Olayra kag ginpalapitan ang anak. Gin-uyatan niya ang mga abaga sini agud ululuhan kag patindugon kon tani, apang hinali lang nga ginwaslik sang anak ang iya mga kamot. Nagtindog ini kag nagtulok sa iya nga puno sang kaugot. Dayon sia nga gintikwang ni Natalia. Nagakaya nga naghaplak ang iya ulo kag likod sa salug. Naurungan sang makadali si Olayra, indi sia makapati sa natabo. Subong lang sia nakatilaw masakit sa mga kamot sang iya anak.

Dayon nga nagwaras si Natalia kag nag-igong nga daw indi sini mahangpan ang iya kaugalingon. Nagdalagan ini pagwa sa kusina pakadto sa tambi. Mahinay nga nagbangon si Olayra sa salug sa pag-alalay sang iya iloy.

“Si Talia, lagsa! Basi maglukso sa tambi!” Gadali nga mando ni mal-am Minang.

Dayon man nga ginsundan ni Olayra ang iya anak sa tambi. Nakit-an niya nga ara na ini sa sagwa sang balay. Madasig ini nga nakapanaog sa hagdan kag gadalagan sa alagyan nga padulong sa baybay.

“Talia! Maluoy ka, balik dya!” Singgit ni Olayra.

Apang padayon ang iya anak sa pagdalagan palayo. Bation pa ang pag-igong sini nga nagahilibion sa kasakit. Nagsamo ang kakulba sa dughan kag kahadlok sa hunahuna ni Olayra.

“Dios ko! Sundi bata mo! Basi anu matabo kana!” Liwat nga mando sang iya iloy.

Dalidali nga ginkuha ni Olayra ang flashlight sa ila kusina kag magdalagan pagwa. Sa sobra niya kadali, wala niya na mapinsaran nga magsuksok sang panapton sa tiil. Wala niya na ginasapak ang nabatyagan nga sakit kag hapdi sa pagsalag-id sang iya mga dapadapa sa mga galagmayan nga bato kag puga sa alagyan.

Dugaydugay, sa wala untat nga pagdalagan ni Olayra, nagdapya sa iya ang hangin nga halin sa baybay. Magaras kag mabug-at ang hangin sa iya pamatyagan. Mas nagdasig ang pagkubakuba sang iya dughan.

“Indi lang daad matabo ang ginakahadlukan ko,” mitlang niya sa kaugalingon dungan sa pagpangamuyo.

Gindala sia sang iya mga tiil sa ibabaw sang makahalawa nga banglid. Maanyag ang dagat nga nagabanaag sa kasanag sang bilog nga bulan. May mga magagmay nga igpat halin sa sulo sang mga magagmay nga baruto sang mga mangingisda sa lawod. Nagpalapit sia sa kilid nga bahin sang banglid kag gintamwa ang paghampak sang balud sa idalom. Nagpalaminhod ang iya bilog nga kalawasan samtang ginahimutaran ang tubig. Indi niya sarang mapatawad ang kaugalingon kon madula pati ang iya isahanon nga anak.

Nagtangla sia sa kahawaan kag nahimutaran ang masanag nga bulan. Nagagamo ang iya hunahuna kon paano kag kon diin niya pangitaon ang anak. Nakibot sia sang may hinali lang nga may nagtuhaw nga huni sang barko sa dagat. May isa na ka dako kag gaidlak nga barko ang nagapalapit sa daray-ahan. Indi lang isa ka barko ang iya nakit-an nga nagapalapit sa daray-ahan, si Natalia ang nagalakat palapit sa binit-baybay halin sa ilaya nga bahin. Kaangay nga daw ginpusdakan ang iya pagginhawa. Nagpalanglum-ok ang iya nga tuhod samtang nagatindog.

“Indiii!” Hungaw niya nga pagsambit.

Dayon sia nga nagdalagan padulhog sa daray-ahan. Liwat-liwat sia nga nagasiyagit kay Natalia apang daw sa wala sa bungog sang iya anak ang iya tingog. Padayon lang ini sa paglakat samtang nagatulok sa barko sa dagat. Gin-ubos ni Olayra ang iya bilog nga kusog agud maabutan kag mapunggan ang iya anak. Dugaydugay, nakit-an niya ang pagdungka sang mga dapadapa ni Natalia sa balas nga ginahakos sang pagbaroron sang balud. Kon anu kadasig ang pagkubakuba sang iya dughan, amo man kadasig ang iya paghaklo sang hangin. Tubtub nga nakit-an niya na ang iya anak nga nagaamat-amat salom sa tubig. Ginbuy-an ni Olayra ang ginauyatan nga flashlight kag maglukso sa tubig. Dalidali niya nga ginlangoy patabok halin sa nawala nga bahin sang daray-ahan. Naabutan kag nahawiran niya ang nawala nga butkon ni Natalia. Ginpilit niya nga butungon ang lawas sini pabalik sa binit-baybay.

Wala sing pangkalibutanon ang iya anak nga nagbatang sa balas samtang nagatulok sa kahawaan. Ginhakwat ni Olayra ang iya anak kag ginpapungko, dayon niya ini nga ginhakos sang hugot. Nagatulolagay ang laway ni Olayra sa kakapoy. Nagsamo ang iya mga luha kag tubi sang dagat sa iya nawong.

Pagbalik nila sa ila balay, ginbukot nanday Olayra si Natalia sa isa ka hulot kag ginbatayan sing maayo agud indi makaguwaguwa. Nagliligad ang pila ka gab-i, samtang mahamuok ang katulugon ni mal-am Minang kag ni Natalia, ginkadtuan sila ni Olayra sa ila mga hulot. Mahinay niya nga ginhalukan ang mga ini sa agtang kag makadali nga ginpanghimutaran ang ila mga nawong. Dugaydugay naguwa sia sa ila balay suksok ang malaba kag puti nga panapton. Nagatiniil sia nga nagpanglakaton padulong sa daray-ahan.

Indi gid amo ka makasanag ang bulan sa hawaan sangsa mga nagliligad nga gab-i, apang nagahatag ini sang kahigayunan sa mga bituon nga mangin masanag kag magayon sa pag-igpat. Naglakat sia sa balas nga ginadapyahan sang balud. Sa isa ka pisok, nagtuhaw sa dagat ang bulawan nga barko nga nagaidlak. Hinali nga nagbagrong ini sa pagsugat sa iya. Samtang nagapalapit ang barko sa daray-ahan, nakita niya si Geraldo nga nagatindog sa pinakaibabaw nga panalgan. Nagatulok ini sa iya samtang may yuhom kag kalipay sa iya mga asul nga mata. Sa pagdungka sang barko sa daray-ahan, nagpanaog si Geraldo nga puno sang kakunyag. Ginsugat sia sini kag liwat sila nga nakapanglakaton sa balas nga ginahakos sang mga balud. Gin-alalayan sia sang maambong nga tamawo pasaka sa barko tubtub sa pinakaibabaw nga panalgan.

Nag-atubang si Geraldo kay Olayra dungan paghalad sini sang iya isa ka palad, paghagad sa kabuhi nga madugay na nga ginahatag sang maambong nga tamawo. Sa paghakos sang mga palad ni Olayra sa kamot ni Geraldo, amat-amat nga naghamis ang iya panit, nangin puro nga itum ang iya buhok, nagtadlong ang iya nagasiktot nga likod kag ang iya kaanyag sang iya pagkadalaga, lubos nga nagpanumbalik. Ang iya itum nga mga kalimutaw nangin asul, kaangay sa duag sang tubig sa dagat.

Nag-atubang sila sa lawod samtang nagahaksanay ang ila mga kamot. Ginhaklo ni Olayra ang mabugnaw nga dapya sang hangin. Amat-amat nga nagtawhay ang iya mabug-at nga dughan kag hunahuna. Ang iya kapung-aw sa madugay nga tinion, amat-amat nga ginahakos sang makagagahum nga paghigugma.

“Libuton naton ang kalibutan sakay ka dyang barko, akon Reyna,” mitlang sang maambong nga tamawo kay Olayra.

Amat-amat nga nagpalawod ang ila ginasakyan nga bulawan nga barko, tubtub nga nadula ini sa dughan sang dagat.

KATAPUSAN

Sapa sa Mambukal Mountain Resort, Negros Occidental/John Gepullano.

John Yohann Gepullano /Taga-Guimbal, Iloilo kag Principal II sang Camangahan Elem. School sa amo nga banwa. Sia ang Education Program Coordinator (ART) sang DepED, Iloilo; Executive Council (ExeCon) Member 2014-2016 sang National Committee on Cultural Education (NCCED), sangka Sub-Commission on Cultural Dissemination (SCD) sang National Commission of Culture and the Arts (NCCA), kag National Trainer in Teaching Art. Isa man sia ka photographer.

Sa wayang sa payag nga magamay,
Duha ka tinuga naga-istoryahanay,
Mga dughan diri naghisugtanay,
Sa kalipay kag kasakit mag-updanay.

Pagsalig sa kada isa gintukod, ginbalay,
Ginsumpa sa apat ka pusod sang balay,
Sila nga duha upod sa kasakit, kalipay,
Sa mga panahon nga puno kabudlay.

Yuhom sa mga bibig daw di-mapinta,
Sang canvass daw budlay ipakita,
Solo makahambal ang mga mata,
Sang kalipay sang duha katinuga.

Pangako sa kada isa ginbuy-an,
Pagsuporta dili kag dili gid paglipatan,
Pagpalangga mangin ila katuwang,
Sa adlaw adlaw nga mga kabudlayan.

Ang palibot madulom na kag malinong,
Halos ang tanan madalum ang katulugon,
Wala animo nga may duha ka mga dughan,
Nagasugilanon sa payag sa tunga talamnan.

Pagkatapos sang pagbalay sang pasalig,
Sa abaga sang amay ang anak nagsandig,
Sang mahinay abaga sang amay ginpikpik,
Tatay, sa aton talamnan ako imu gid kabulig.

___________________________________________

Kaagahon
John Yohann Gepullano

Isa ka pinasahi nag kaagahon na naman,
Sa malinong nga uma nga akon gindakuan,
Apang matunog nga pamalo sang manok,
Nagtublag sa akon mahamook nga pagtulog.

Mabugnaw nga dapya sang hangin,
Nga sa gamay nga bintana nagahalin,
Nagpanalupsop sa akon mga kunuran,
Kag nagtulod sa akon sa pagkupkop sa ulunan.

Ang huni sang mga sirum-sirum kahapon,
Nga akon nabatian sa kahapunanon,
Nabuslan sang mga huni sang mga pisu’,
Sang manok nga munga sa pugaran namon.

Ang mahinay nga tunog sa paglakat sang orasan,
Kag sang mga tinulo sang tubig sa hulugasan,
Daw musika sa symponiya kun imu pamatian,
Makawiwili nga sonata sa duha ka dulunggan.

Sa pagbutlak sang adlaw sa nasidlangan,
Matahum nga mga kolor ang akon nakit-an,
Ang palibot daw isa ka canvas nga napinturahan,
Buhi nga obra maestra sang Diyos ginpaninguhaan.

Isa na naman ka bag-o nga adlaw para sa aton,
Buta sang promisa kag may dala nga paglaum,
Regalo sang Makaako nga indi ang tanan nakaagum,
Kay ang mga wala swerte nagtulog na sang dalayon.

John Yohann Gepullano /Taga-Guimbal, Iloilo kag Principal II sang Camangahan Elem. School sa amo nga banwa. Sia ang Education Program Coordinator (ART) sang DepED, Iloilo; Executive Council (ExeCon) Member 2014-2016 sang National Committee on Cultural Education (NCCED), sangka Sub-Commission on Cultural Dissemination (SCD) sang National Commission of Culture and the Arts (NCCA), kag National Trainer in Teaching Art. Isa man sia ka photographer.

Ang sweldo sang mga manunudlo sa karon
Sa mga galastuhan budlay gid permi paiguon
Kulang pa ibayad sa utang kag mga twesyon
Ahay! diutay gid ang bilin ibakal kalan–on.

Ang mga balaklon tama na gid subong kamahal
Ahaw tangkong nga huyos daw indi mo mabakal
Ang kuryente kag tubig tanan nagsalalaka man
Indi na kaigu ang sweldo ni sir kag ni ma’am.

Reklamo sang iban pagtudlo naapektuhan
Ang maestra wala galamiton sa eskwelahan
Sa panimalay palang, sweldo tama kakulang
Mabakal pa ayhan ang para sa sulot-klasehan?

Ang pag-amot sa eskwelahan permi ginadilian
Ilabi na kun halin sa mga bulsa sang ginikanan
Ngalan sang maestra iwaragwag sa kahanginan
Kay sa solicitation may alergy ang kalabanan.

Mag-abot ang tion evaluation sa eskwelahan
Maestra kalulooy, wala-tuo ang pangutang
Igasto pagpapinta pagwapo sang hulot tulun-an
Kay nakataya ang ngalan sang eskwelahan.

Kuntani ang sweldo madugangdugangan
Agud sa mga kihanaglanon makapiyan-piyan
Sa pigado nga sitwasyon tani mabatak man
Kag makayuhon-yuhom halos ang kalabanan.

HANDUM

Nagtunod na naman ang adlaw
Kag ang palibot nangin mabugnaw
Ang kainit sang adlaw nag-ugdaw.
Daw kapog nga nagbahaw

Ang lawas ko ginakapoy
Kag mga siko gapalamuypoy
Bug-os nga adlaw ang trabaho
Kay pangabuhi ko pigado.

Ang kita subong nga adlaw
Sa bulsa galagawlagaw
Sinsilyo lang ang natipon
Ang bilog budlay pangitaon.

Sa pagsikad sa traysikad
Kasakit sa lawas ginabatas
Kainit sang adlaw ginasulay
Tungod ky nonoy kag inday.

Sa mabugnaw nga pulungkuan
Ang lawas ginadapat mag-untayan
Masakit nga likod ginahagod lamang
Sang katig-a, bangko nga kawayan.

Ang mga handum ginabalay
Samtang nagapahuway huway
Ang pagbatas maibanan man
Kun ang mga anak may tinapusan.

MANININGAD SA SIYUDAD / Si Jonathan Davila tagdaug sang Una nga Padya sa Binalaybay sa IYAS Hiligaynon Literary Prize 2013. Maestro siya sa St. La Salle-Bacolod halin sang 2002. Padayon sia gasulat sang binalaybay sa Hiligaynon, English, kag Filipino. Miyembro sia sang Santermo Writers Group sang Bacolod. Mahilig sia sa gitara, maglagaw sa uma, kag manuhot-suhot.

Indi coincidence nga nagkilalahay kami ni Ivan kag ni Antonio. Sa amon libro sa klase, isa sa amon sugilanun nga ginpadaluman amo ang “The Lottery Ticket” ni Chekhov. Katahum sini nga istorya kay si Ivan pareho sa akon naghandum sang iya mga pagahimuon kun maggwa ang iya numero nga gintay-an sa lotto.

Amo ini ang ang istorya: Nagapungko si Ivan sa ila sala sang iya matalupangdan nga ang lima ka  numero sang iya tiket ara gid sa peryodiko. Nagmurarat ang mata ni Ivan pero imbis nga lantawon niya dayun ang ika-anum nga numero, wala niya ini anay ginpinta. Upod sang iya asawa, nagpaminsar anay sila sang mga bagay nga ila ubrahun kun magdaug man gid sila.  Ginhimo nila ini sang malinong asta nag-abot sila sa punto nga naminsar si Ivan nga kasabad sang iya asawa kay basi kontrolon sini ang kwarta. Wala kamaan si Ivan nga ang iya asawa amo man gali ang ginapaminsar. Sa ila mga paminsarun nag-inaway na sila kag diutayan pa nga magbulagay. Sa ulihi lain gali nga numero ang naggwa.

Gin-istoryahan namun sa klase nga kaalam kay Chekhov sang iya paggamit sang point of view sa sini nga istorya. Kay ang epekto sini sa manugbasa daw nahimo siya nga maniningad sa mga sekreto nga panan-aw ni Ivan sa iya asawa.

Nga tigulang na ini, malaw-ay na, laos, kag marikot. Gin-istoryahan man namon nga sa pagkamatuod sa sini nga istorya diutay lang ang aktwal nga dayalogo kay mas madamo nga mga hitabo ang ara lang sa ulo sang mga karakter.

Diri na dayun nagsulod sa amon istorya si Mendoza. Kun ang kay Ivan daydream lang gid, ang kay Mendoza ya tuod gid nga nagdaug siya pero wala pulos ang ticket kay nasunog. Kag sa promisa sang PCSO nga tinguhaan nila buligan si Mendoza daw wala na gid sang tsansa.

“Ti maano na lang si Mendoza?” pamangkot ko sa mga bata.

“Daw magago siya, e,” hambal sang isa ka estudyante.

Matigulang gid siya sang pagpaminsar kun ano na tani ang iya mahimo sa 12 milyones nga iya daug, sabat ko. Gan-iton niya ang iya buhok kag ibagnus niya ang iya ulo sa dingding. Sugod subong si Mendoza indi na katulog sa pagkangilin nga tani wala na lang ginplantsa sang iya anak ang tiket. Ang bilog nila nga pamilya magakabuhi sa pagdamgo nga manggaranun na sila tani samtang kada aga gabugtaw sila sa kamatuoran nga wala sang nag-ilis sa ila pagpangabuhi. Hay!

“Class, tani ako na lang ang nagdaug.” Kay kun ako tani una –una nga ubrahun ko amo ang pagbakal sang second-hand nga awto kay kinahanglan ko na gid kay amat-amat na nga nagatrapik sa bangga Homesite. Ginakapoy na gid ako sa pagsakay sa traysikol. Dasun ang akon gamay nga balay ipasaka ko ang kisame kay pwerte kainit kun tingadlaw, daw ginaprito ang akon mga uban. Ang amon balay sa uma ipaliwat ko. Pagamayun ko ini nga Japanese countryside ang style para kada aga malipay gid si Tatay nga nagala-aw sa amon talamnan samtang gatukar sa iya dvd ang mga kanta sang Trios Los Panchos ukon ni Eddie Peregrina.

Ilagaw ko dayun ang akon mag-iloy sa London. “Nga-a London gid haw,” pamangkot sang isa ka gwapa nga bata nga paborito ko tukso-on. Kay amo na nga lugar ang handum kag dumot nga kadtuan sang akon asawa. Mahapit na lang kami dayun sa Disneyland sa Hong Kong ukon sa Tokyo, pero laban-laban sa Tokyo kay gusto ko labyan ang mga restaurant kag tea houses nga gin-feature ni Adam Liaw sa “Destination Flavor.”

“Sir, maresign ka indi?”

“Indi ko sure, pero laban-laban maresign ako kun pareho sa inyo kapalatulog, kag ka mga tamaran magbasa ang akon mga estudyante”

Class, nalipat ko nga mabakal pa ko gali Chinese bike nga may kargadera para makaulo-exercise man ako kun mangumpra ako sang utanon sa Libertad. Kag ari gali, siguro ang pinaka-ultimate ko nga mahimo sa akon dose milyones amo ang pagpatindog sang isa ka bakery. Halin pa sang hayskul ginahandum ko ini nga negosyo. Asta subong ara pa kay Tatay ang sekreto nga risepi sang pinakanamit nga pandesal kag ensaymada sa bilog nga kalibutan.

Gintago niya ini kay galaum siya nga pila ka adlaw madayun gid ang amon mga handum nga gapungko kami nga duha sa tiangge kag nagahigop sang kape samtang gakatunaw ang mantikilya sa gaaso-aso nga pandesal kag ang ido gahulat sang bukbok nga ihaboy sa iya.

“May bilin pa imo kwarta, sir.”

Life plans, memorial plans, accident insurance, mutual funds, treasury bonds. Kwa-an ko sini tanan ang akon pamilya. Kun may ari na ako sini sobra pa ako sa mga US commando sa Afghanistan. Protektado ako kaayo kag wala sang ospital nga mamalibad sa akon kag sa akon mga paryente.

And last but not the least, indi ko sure kun ga-istar giyapon sa Massachusetts ang akon idol nga gitarista nga si James Taylor, pero bisitahun ko siya sa iya studio nga “The Barn”. Mabakal ako dayun sang pareho nga brand sang iya gitara.

“Gataya ka gid adlaw-adlaw sa lotto, sir?”

Wala, kun magsweldo lang.

“Kaagi ka na daug, sir, maskin apat lang ka numero?”

Wala, pirmi lang tatlo.

“A ti laban sa tunaw, sir e.”

Class, I clearly remember gali na last week naghambal ko nga maquiz ko parte sa elements of fiction. Get wan fort, number 1!