SA IKA-4 KA TUIG KANG BALAY SUGIDANUN, nagpa-rehistro kita kang Balay Sugidanun Publishing para mangin lehitimo ang pagbalhag kadyang una nga libro ni Early Sol Gadong.
Iga-presenta natun dya sa Disyembre 01, 2014 sa Writers’ Night sa kahiwatan kang Ugsad ng Literatura sa Bisayas Nakatundan: Pambansang Kumperensiya sa Wika at Panitikang Hiligaynon, Kinaray-a, at Akeanon nga matabo halin sa Disyembre 01-03 sa West Visayas State University (WVSU) sa Syudad kang Iloilo. Isponsor dya kang Komisyon ng Wikang Filipino (KWF) sa pagpanguna kang atun Komisyoner sa Rehiyun 6 nga si Prof. John E. Barrios, sa bulig kang WVSU, National Commission for Culture and the Arts (NCCA), Commission of Higher Education, Provincial Government kang Iloilo, Tambubo Hiligaynon Multi-Purpose Cooperative, kag kang Sumakwelan.
PARTE SA LIBRO, PAANO ANG PAGBAKAL, TAGPIRA
Bagay para sa mga bata nga gamay, hasta sa mga bahul, pati man sa mga mal-am, istorya dya ni Bulan, tinuga nga luyag magkabuhi kag makilala luwas, kag labaw, sa anang kaanyag. Bana na si Adlaw, kag mangin suud na nga abyan si Estrelya. Paano sanda nagakabuhi sa kalibutan kang mga gahum kag mahika? Ano ang mangin katapusan para kananda?
Kick-ass dyang istorya ni Early Sol Gadong, isara sa mga kilala nga manunulat natun sa rehiyun nga maestra kang Math sa UP-High School sa Iloilo. Kanami kang ilustrasyon ni Mark Lawrence Andres, gradwado kang Industrial Design sa UP-Diliman: moderno, pino. Ang anang kasagad nagdugang huyop kang kabuhi sa mga tinaga ni Sol.
Ang pagbasa kang “Si Bulan, Si Adlaw, kag si Estrelya” ni Early Sol A. Gadong sa ilustrasyon ni Mark Lawrence Andres sangka pagnamnam kang pamilyar nga istorya sa kontemporaryo nga sensibilidad nga nagatugro kang kalipay kag kaaram, pahina kada pahina. May ragumu kang Kinaray-a kag lagday kang Hiligaynon, ginadara kita kang libro sa mas malapad nga kalibutan kang panghuna-huna kag pagbatyag.
Kitaay kita paagi sa pagbasa kadya.
Bahul nga bulig ang inyong suporta paagi sa pagbakal, kag/ukon donasyon. Tag-200.00 (5 USD)ang kopya. Para sa pag-order/reserve, mag-email kay Pangga Gen sa vvasenjo@gmail.com.
KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig. (Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).
Huling bahagi ng introduksiyon ni John Iremil E. Teodoro sa librong Pagbalik sang Babaylan: Antolohiya ng mga Maikling Kuwento sa Hiligayon (Maynila: Komisyon sa Wikang Filipino at Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining, 2014)
Direksiyon ng Maikling Kuwento sa Hiligaynon
Sa susunod na taon mangyayari na ang ASEAN integration. Ekonomikong integrasyon ito ng sampung bansang sakop ng Association of South East Asian Nations. Kailangang makisabay ang Filipinas kung kaya napakaraming pagbabago ang nangyayari sa ngayon sa larangan ng edukasyon. Ang pagrebisa ng pambansang kurikulum sa basic education at sa tersiyaryong nibel ay may kaugnayan dito. Nagdagdag tayo ng dalawang taon sa basic education kung kaya naging K to 12 ito at ang mga unang baitang ay tuturuan sa kanilang mga inang-wika. Sa antas ng kolehiyo naman ay babawasan at papalitan ang mga general education subject upang mas maging interdisiplinaryo ito at maging global ang perspektiba. May mga unibersidad na ring inilipat sa Agosto ang pagbubukas ng klase upang maisabay ito sa pagbubukas ng maraming mga klase sa ibang bansa. Sa ganitong paraan mas mabibigyan ng pagkakataon ang mga pagpapalitan ng mga estudyante at propesor sa pagitan ng mga unibersidad at kolehiya sa Timog-Silangang Asya.
Ano ngayon ang magiging papel ng Literaturang Hiligaynon (at iba pang mga literaturang rehiyonal at katutubo) sa harap ng globalisasyon?
Unang-una, nag-iiba na rin ang kahulugan ng salitang “rehiyonal.” Sa kontexto ng globalisasyon ang “rehiyon” ay tumutukoy na ito sa mga lugar sa daigdig na magkalapit ang teritoryo at ang kultura. Halimbawa, ang mga bansa sa ASEAN ay isang rehiyon. May rehiyon na ng Timog-Silangang Asya, na sa ayaw man natin at sa hindi, ay magkakaroon na ng integrasyong ekonomiko sa 2015. Dahil ekonomiks ang pinag-uusapan dito, tiyak kasama ang mga usaping edukasyon (dahil naging malaking negosyo na ang edukasyon sa ating lipunan) at kultura (dahil isang gahum itong nagagamit hindi lamang sa pananakop sa mga pisikal na teritoryo kundi sa teritoryo ng imahinasyon at kaluluwa).
Isang banta at isang biyaya itong ASEAN integration at globalisasyon sa ating mga literatura. Banta na tuluyang malibing ang Literatura ng Filipinas sa malawak na Literatura ng Daigdig. Halimbawa, wala tayong manunulat na kasing-sikat ni Pramoedja Ananta Toer. Matagal nang sinasabi ng mga kritiko natin tulad ni Hosillos na dahil ito sa nagsusulat tayo sa Ingles na hindi naman natin wika talaga. Ito rin ang sinasabi ng pilosopong si Emerita Quito na wala pa rin tayong dakilang mga obra dahil hindi kayang ihayag sa Ingles ang kung anumang nais nating ipahayag. Ang mga pinakamagaling nating manunulat sa Ingles ay palaging sampid sa mga literatura sa Estados Unidos, Inglatera, Australia at iba pang mga mayamang bansang Ingles ang pangunahing wika. Ang “opisyal” na wika sa ngayon ng ASEAN ay Ingles. Kakatwa ito dahil mawawalan nang saysay ng pag-isa nating mga Aseano kung banyagang wika—at wika ng mga kolonisador natin noon—ang gagamitin natin sa pakikipagtalastasan sa isa’t isa.
Baka mawalan nang saysay ang tagumpay ng pagkakaroon ng pambansang wika ang mga bansang tulad ng Malaysia at Indonesia. Baka lalo tayong mahirapang mga Filipino na buuin ang ating wikang pambansa dahil sa ngayon, marami pa rin sa ating mga lider, negosyante, at edukador ang maka-Ingles. Marami ngang mga manunulat sa labas ng Metro Manila ang nanaisin pang mag-Ingles ang buong bayan kaysa suportahan o tumulong sa pagbuo ng Filipino bilang wikang pambansa dahil nakabase ito sa Tagalog. Sa ganitong kontexto, isang malaking panganib ang rehiyonalisasyon (sa bagong kahulugan nito) at globalisasyon.
Subalit nakikita kong isa ring malaking biyaya itong integrasyon ng ASEAN. Maaari kasi tayong magsimulang balikan ang ating mga katutubong kultura bilang Aseano at hanapin ang ating mga pagkakatulad. Halimbawa, kumintal sa aking isipan ang mga nasaksihan ko sa pagbakasyon ko sa Bali, Indonesia noong Oktubre 2012. Isinasabuhay ng mga Balinese ang sariling kultura. Bagaman napakaraming turista (Ang Bali ay parang isang malaking Boracay at isang malaking Baguio sa iisang isla.) ay isinasabuhay nila ang kanilang mga ritwal tulad ng pag-aalay ng mga pagkain at bulaklak sa mga spirit house nila sa maraming sulok ng mga kalsada at bakuran. Ang kanilang matingkad na kultura, bukod sa magaganda nilang tanawin na parang mga tanawin din natin dito sa Filipinas, ay naging atraksiyon pa para dayuhin sila ngmaraming turista na siyempre hanapbuhay ang dala sa kanila. Sa pagbisita ko naman sa Bangkok, Thailand nitong Agosto lamang, kapansin-pansin na nasa kanilang sariling wika at pamamaraan ng pagsulat ang karamihan sa mga karatula sa kalsada. Pati ang bote ng Coke at Sprite ay may nakasulat sa Thai. Hirap silang mag-Ingles subalit di hamak na mas marami ang mga turistang pumupunta sa kanila kaysa atin. Maaari nating pamarisan pagdating sa pagsasabuhay ng sariling kultura sa gitna ng globalisasyon ang mga karatig-bansa natin sa Timog-Silangang Asya. Masyado kasing Amerikanisado tayong mga Filipino at mistula itong malalang kanser sa ating pagkatao. At paano natin magamot ang sakit na ito? Dito natin kailangan ang ating mga babaylan. Kailangan nating bumalik sa ating pagkababaylan. Ang koneksiyon natin sa ating mga kapuwa Aseano ay nasa mga katutubong kultura natin.
Ang mga pag-aalay na iyon ng pagkain na nasaksihan ko sa Bali ay matagal ko nang nasaksihang ginagawa ng mga babaylan sa amin sa Antique. Ang ganda at landi sa mga letrang Thai ay makikita natin sa ating mga baybayin na halos wala nang nakakaalala sa atin.
Ang ibig kong sabihin, kung gusto nating makasabay sa integrasyon ng ASEAN at sa globalisasyon at hindi tayo maiwanan at maitsapuwera, mabilis na nating gawin ngayon ang integrasyon nating mga Filipino. Linangin natin ang mga katutubong kultura natin at tiyakin na sa paglilinang na ito ay makakapag-ambag tayo sa paglinang ng ating pagka-Filipino.
Samakatwid, hindi na pupuwede na tayo-tayo na lamang sa ating mga isla o baryo. Hindi pupuwedeng Hiligaynon o Kinaray-a lamang ang gagamitin natin at ihiwalay ito sa Filipino. May magagandang halimbawa na tayong maaaring pamarisan tulad ng mga Tagalog na makatang Rebecca Añonuevo at Michael Coroza na kusang nag-aaral ng Hiligaynon. Ito ang hindi nagawa ng mga taga-Manilang guro naming sina Bienvenido Lumbera, Virgilio Almario, at Isagani R. Cruz. Naririyan din ang Tagalog na si D.M Reyes at ang Sebwanang si Hope Sabanpan-Yu na nag-aaral ng Bahasa Indonesia. Ang manunulat sa Sebwano, Filipino at Ingles na paring si Rolando S. Salvana ay marunong magbasa, magsulat, at magsalita ng Thai. Hindi na uubra ang isang manunulat ngayon na iisang wika lamang ang alam at itinataguyod. Ganito ang nangyayari ngayon sa mga Filipinong manunulat na Ingles lamang ang alam at gusto. Napakalimitado na ng kanilang mambabasa. Para maging lubos ang integrasyon ng bansang Filipinas at ng buong ASEAN, dapat maisalin natin ang isa’t isa sa ating maraming wika.
Ngunit upang magawa ito nang maayos, kailangan natin dito sa Filipinas ang isang pambansang wika, ang Filipino, upang magkaroon tayo ng wikang kumon na mas marami ang nakakaintindi. At kailangan ng ASEAN ng isang Aseanong wika na sa tingin ko ay Malay o nakabase sa Malay dahil ginagamit na ito sa apat na bansa—Malaysia, Indonesia, Brunei Darussalam, at Singapore. Kamag-anak na wika rin ito ng mga wika natin sa Filipinas.
Kailangang balikan ng mga manunulat sa Hiligaynon ang kanilang pagiging babaylan kagaya ng ipinakita ng mga kuwento sa antolohiyang ito. Subalit kailangan lumawak na rin ang mga pagkukuwentong ito at ilagay sa kontextong Filipino at Aseano. Ibayong pagbubukas ng isipan ang kailangan dito. Sa ganitong paraan mas magiging makapangyarihan pa ang babaylan sapagkat dadami pa ang kaniyang wika at kulturang alam.
Ang babaylan sa kaniyang pagbabalik ay isa nang global na nilalang. Parang si Dr. Milagros Paguntalan sa kuwento ni Deriada —aral sa kanluraning kaalaman subalit binabalikan at babalikan ang katutubong kaalaman. Ph.D. na babaylan? Bakit hindi. Nasa siglo 21 na tayo! Sa ganitong paraan lamang mananatiling litaw, may boses, at buhay ang lahing Ilonggo, ang lahing Filipino, and lahing Aseano sa masaya ngunit mariit na mundo ng globalisasyon.
Si Sir Leo (sa tunga) kaimaw ang mga manunulat kag komunidad kang mga manunudlo kag manugbasa sa Gabii kang mga Manunulat kang Bisayas Nakatundan, Dis.1, 2014, West Visayas State University, Lapaz, Iloilo. Litrato halin sa KWF.
Pangga Gen/taga-uma@manila
Nagbukas ang atun Disyembre sa Syudad kang Iloilo bilang kabahin kag saksi kang pinakauna nga Writers’ Night kang mga manunulat sa Bisayas Nakatundan, partikular kang Panay, nga ginhiwat sa West Visayas State University (WVSU). Bahin dya kang UGSAD ng Literatura sa Bisayas Nakatundan: Pambansang Kumperensiya sa Wika at Panitikang Kinaray-a, Hiligaynon, at Akeanon kang Disyembre 1-3 nga isponsor kang Komisyon ng Wikang Filipino (KWF) sa pamuno kang Pambansang Alagad ng Sining Virgilio S. Almario (kilala man bilang Rio Alma) kag atun Komisyoner Prof. John E. Barrios, sa pagdagyaw kang WVSU, lokal nga gobyerno kang Iloilo, kag mga grupo kang manunulat sa Iloilo nga Sumakwelan kag Tambubo-Hiligaynon.
Nangin pagkilala kag pasidungog man ang bilog nga kumperensiya sa ginakabig nga Tatay kang mga Manunulat kang Bisayas Nakatundan nga si Dr. Leoncio P. Deriada (Sir Leo). Pamatuod rugya dyang ani kang mga bag-ong libro, pinakauna nga libro para sa tatlo ka mga manunulat nga sanday Early Sol Gadong sa na-ilustrar na nga istorya nga Si Bulan, Si Adlaw, kag si Estrelya, Noel de Leon sa anang koleksyon kang mga binalaybay sa Filipino nga Isang Botelyang Alaala, kag Jesus “Jess” Insilada sa anang koleksyon kang mga binalaybay sa Hiligaynon nga Ang Mamalaybay kon Maghigugma.
Kaimaw man nga ginlunsad ang una nga antolohiya kang mga sugidanun-pangbata kang Hubon Manunulat/Tambubo Hiligaynon nga Magsugilanonay Kita nga gin-edit ni Sir Leo kag gindibuho ni Gil Montinola. Mabasa ang mga sugidanun nanday Alice Tan Gonzales, John E. Barrios, Jonny Bernas Pornel, Dulce Maria Deriada, Norman Darap, Eliodora Labos-Dimzon, Agnes Espano-Dimzon, kag Early Sol Gadong. Amo man ang Si Kilat kag si Dalogdog nga liwat ginsugilanon ni John Barrios kag gin-ilustrar ni Jebbie Barrios kag ang antolohiya nga Kirab kang Dungug Kinaray-a.
Kang aga, nagbukas ang kumperensiya sa paglunsad kang bag-o nga antolohiya kang mga sugidanun sa Hiligaynon, ang Pagbalik sang Babaylan, nga ginbalhag kang KWF kag gin-edit ni John Iremil E. Teodoro. Sulod rugya ang mga sugidanun nanday Leoncio P. Deriada, Teodulfo Naranjo, Ma. Luisa Defante-Gibraltar, Alice Tan-Gonzales, Isabel Sebullen, Alain Russ Dimzon, Felino Garia, Jr., Peter Solis Nery, Jesus Insilada, Genevieve Asenjo, Marcel Milliam, Lester Mark Carnaje, Early Sol Gadong, kag Norman T. Darap.
Cover Design ni Elvert de la Cruz Bañares
NALARAGWAY NGA LIBRO!
Gin-Edit ni Leoncio P. Deriada. Dibuho ni Gil S. Montinola.
May bersyon sa Akeanon kag Hiligaynon.
Una nga libro ni Jesus Insilada, Metrobank Outstanding Teacher 2014.
Una nga libro kang mga binalaybay sa Filipino ni Noel de Leon.
Para sa duro pa nga istorya kag litrato sa natabo nga kumperensiya, bisitaha ang Facebook Page kang Komisyon ng Wikang Filipino kag ang atun Flicker.
Sarang man ma-kontak sa Facebook ang mga awtor kag editor kang mga libro sa ibabaw kon luyag ninyo magbakal, ukon mag-imbita kananda sa inyong eskwelahan kag banwa.
Kabay padayon kita turgruan kang mayad nga lawas kag ipaiway sa mga katalagman para sa duro pa nga mga pagpananum kag pag-ani para sa ikauswag kang atun mga komunidad sa patag kang pagsulat kag edukasyon.
Si Jesus Catigan Insilada, nga ginapabugal ang pagka-Panay Bukidnon, nagatudlo sa Alcarde Gustilo Memorial National High School sa Calinog, Iloilo. The Many Faces of the Teacher 2013 honoree tana kag Metrobank Foundation 2014 Outstanding Teacher. Umpisa kadyang’ Enero, tuya tana sa Clemson University, South Carolina para sa 2015 International Leaders in Education Program 2015.
Naistorya ko run dya. Klaro ang rason insa nagbuol ako ka education course sa kolehiyo sa amon banwa. Kaimulon. Kon makasarang lang ang akon Tatay kag Nanay, bukon daad ako maestro tulad. Pay duro nakahambal kanakon, mga titser ko sa elementarya kag high school, bagay kuno ako mangin maestro. Waay kuno ako arakigon (kon naman-an lang nanda), pirme makanay, malawig ang pasensya.
Karang hayskol ako, idolo ko gid dya si Sir Oca Jocson. Tana amon titser sa drawing. Sa Calinog Agricultural and Industrial College ukon CAIC ako naghayskol. Pagtungtong namon kato sa third year, may major subject (Food Trades, Drawing, Agriculture, Dressmaking, kag Electronics) kami nga ginabuol depende sa amon talent kag ikasarang. Drawing akon ginbuol. Humalin karang elementarya ako, masami takun ginabuol nga mag-intra sa poster making contest. Makaduha ako nag-chanmpion sa distrito kag nakasambuwa pa ako sa iban nga distrito.
Nami gid dya si Sir Oca magdrowing. Ang amon pisara, buta dya pirme ka ana mga drowing. Una nga lesson namon ang lettering. Dayon landscape/seascape drawing. Nakahimo pa gani kami ka on-the-spot kag still life drawing. Tapos nakaobra man kami portraits. Karang fourth year, nakaobra man kami plano kang balay kag nakahimo pa miniatures gamit ang karton.
Ti hay pirme ako nagadaog sa mga contest kato, ilabi dugid sa portrait making, nag-suggest tana nga ma-architect, ma-fine arts, ukon ano pa gid nga kurso nga magamit ko ang akon kinaadman sa pagdrowing.
Hipos man lang ako. Siempre, kon ano ang masarangan ka bulsa, amo lang da nga kurso. Duha-duha pa gani, hambal ko, nga ako makakolehiyo. Waay kami lupa kag mga propiedad. Manggaranon lang kami sa pagpalanggaanay, pagbuyloganay, kag pagpanikasog.
‘Ga, bisan ano lang nga kurso basta may tinapusan.’ Indi ko malimtan ang hambal ni Diding, magurang ko nga baye. Ikaapat tana. Manikyurista-pedikyurista tana kato sa parlor sa banwa. High school graduate. Amo dya ana naman-an nga obra. Ang importante, may kwarta adlaw-adlaw, hambal na. Samtang may baog, may tinaon, may lutakon nga mga kuko, may kustomer.
Hanggod akon pasalamat. Waay ako ginpabay-an ka akon magurang nga makatapos pagtuon. Waay tana nagpamana asta nakadahu ako ka akon diploma. Karang may sweldo dun ako, waay na man ginhambal, nahangpan ko ang gusto na ipabutyag: Ikaw duman, Ga, sakdag sa imo kalibaynan. (Tatlo pa kato akon libayon. Tatlo pa akon pa-ereskwelahon).
Una ko nga gingastuhan ang sunod kanakun. Laki. Ano man ayhan nga swerte ana. Waay na matapos ang ana BS Criminology nga kurso. Maakig man ako kana, masunggod man ako insa duro ana waay napasaran nga subjects amo nga waay tana maka-enroll sa fourth year, indi dun mapabalik ang panahon. May edad dun tana. Waay dun mahimo ang pamasol. Batunon (na) d’lang ana nga swerte.
Ang sunod kana, tapos ka 2-year computer course kag tulad nagapangamo sa Lebanon. Pirme ko nga pangamuyo nga mayad lang ana to nga sitwasyon kag waay ginaabusaran ka anang mga amo, kag mayad lang ana nga lawas. Pirme ko ginachat ana amo nga baye bisan laka lang nagasabat. (Waay abi fb akon libayon). She’s great. Sabat na man. Pirme man nagatext amon nga libayon. OK man lang kuno tana.
Ang amon kinagot, maestra. Sa buhay nga paghulat, nakasulod gid man tana kag tulad nadestino sa hayskol sa bukid. Hambal na, nagadali dun tana makadulhog. Hambal ko, kon may mapamatud-an un ikaw dyan.
Nagapati tana kanakun. Bisan pa nga gusto na daand tana mag-narsing. Indi ako kasarang, Ga, hambal ko. Waay man tana duro gamo. Nagpati tana sa hambal ko nga mamaestra. Bisan pa mabatian ko nagakumodkumod man tana ti hinay.
Sa madumduman ko, una ako nagtuon sulat ka akon ngaran kag magdrowing man, sa dahon-saging. Ginapili ko ang lagtum nga dahon, indi gurang, indi man linghod. Silhig ukon gamay nga sanga akon gamit sa pagsulat kag pagdrowing. Paborito ko nga drowingon ang malapad nga taramnanan kang paray, ang mga bakulod, kag kawayanan. Mahilig man ako magdrowing ka akon mga pakaisa nga nagatus-on kang kahoy, nagtinambling sa uhot, kag mga tawo nga nagapanghampil kang kahon.
Karang-una, indi pa uso ang plastik nga balunan kang kan-on. Nagaereskwela akon mga magurang. Gani kada aga, nagapauna-una sanda gus-ab ka dahon-saging sa likod balay agod lahubon kag iputos sa kan-on nga ginalubngan kang sampudyot nga ginamos, mag-asawa nga hawulhawul, kag kon swertehon, pitso kang manok.
Budlay gid man pangabuhi namon sang-una pay indi man kami makaluluoy. Sa nahambal ko dun, manggaranun tamon sa mga handom kag pagpanikasog. May nabasa ako nga salaysay nga nagahambal, ang kaimulon duro gid matudlo sa tawo. Gani magpasalamat (imbes nga mamasol) nga natawo sa tunga kang kaimulon. Duro nga kapait kag katam-is ang matan-ay kang kaimulon agod mas maaprisyar ang kabuhi. Ti sige dulang, pasugti n’yo d’lang ako. Ang mayad ka dya, positibo lang sa tanan nga oras.
Naabutan ko gid ang panahon nga nagaputos kang igma sa linahob nga dahon kang saging. Lipay gid takun kon may nalubong nga linaga nga itlog sa akon kan-on. Itlog pirme akon balon pay ti, laka ukon waay gid ako makabuol kang itlog sa amon mga eksamin. Waay man ako nagapahambog, nagapanguna ako pirme sa amon klase.
Maaram. Talentado. Amo dya hambal ka akon katiyaan sa akon Nanay kagTatay kag mga magurang. Buot da hambalon, paeskwelahon gid ako hay makabulig gid ako sa amon pamilya sa urihi.
Nadumdoman ko, ay abaw, sadya gid kon hapon kon magguom-guom ang langit. Nagaaliwasa run kami ka ran sa amon purungkoan. Basi magbaha ang sapa, basi maglapaw ang suba. Indi kami makatabok. Mahinangpanun man amon mga maestra kag maestro. Bisan wara pa sa tion kon nagapamahog dun gani ang langit, buy-an dun nanda kami. Daw mga karbaw kami nga pinangbuy-an sa turil nga magkinarera dalagan pauli. Pauna-una kami sa kasagingan. Paindis-indis kami kagat kang paklang agod may inogpandong. Hambal ni Nanay, importante nga maprotektahan ang ulo agod indi magsakit ang ulo. Hambal ni Ma’am agod indi pagsakitan ulo, marigos aga-aga.
Kon mauran, ginabilin namon among’ bag sa eskwelahan agod indi mabasa kang uran.
Bisan adlaw-adlaw nga ginagus-ab ang mga paklang kang saging sa likod kang balay, indi maubos. Dasig man tana mangdahon liwat ang saging. Dasig mang-ugbos.
Tulad, waay dun ako makita nga estudyante nga nagaputos kang anda igma sa dahon-saging. Mayha run tanda. Isa ka bes, nagapangita ang akon hinablos nga laki ka balunan. (Wara dun tanda ‘gabalon kan-on hay naanad nga magbakal kan-on kag dapli sa kantina). May mga balunan sa balay pay waay mga takup. Ti, indi na magamit. Hambal ko, putsa sa dahon-saging. Mayha tana.
Bisan sa diin lang, may mabakal dun plastik nga balunan. Barato man lang. Waay duman ako tulad nagabalon sa dahon-saging kon mag-agto sa eskwelahan. Nagabakal dulang kami kan-on. May pinggan, kutsara, kag tinidor kami sa eskwelahan. Nahidlaw ako magkaon sa dahon-saging. Kapin pa kon naga-alima lang. Namit magtimu. Namit kon duro nagairimaw sa pagkinaon. Nagaburungguanay mga alima sa pagkawkaw. Gani, karang nag-Christmas party kami, panyaga-mangungoma ang amon tema. Waay serbe ang pinggan, kutsara, tinidor. Ginsukad ang kan-on kag ginbutang sa linahob nga mga dahon-saging. Ginpangkuridas man sa dahon ang mga daha-inaton. Namit hamal kada isa. Tingob ang sinamu sa dahon. Sadya ang tingob nga pagkaon. Gamay lang amon gasto. Waay man sanda nagbakal kang anda regalo. Insa mabakal pa kon makahimo man lang? Nami kag memorable pa ang mahuman nga regalo.
Gusto ko pa gid isugid, sadya karang-una kon kami mag-igma. Tuya tamon sa babaw ka inyam nagasaruhay kang amon balon. Kon rayu ang isa ka amigo ukon amiga, nagahabuyanay-sal-anay kami pinirito nga hawulhawul, inasal nga manok, kon butung-butung. Amo dya tamon karang-una. Waay namon nabatyagan ang kabudlay. Puno kami ka pag-aprisyar ka kalipay kag katahom ka kada inagihan. Buta tamon ka mga handom.
Ginakahidlawan ko man ang mga hitabo karang-una, indi na mapabalik ang alima kang orasan. Buhay man handom nga daad magalipas dun ang tion nga waay kwarta inogbayad sa maestro/maestra, waay kwarta nga balon, waay bugas nga matig-ang, waay sarang madapli.
Halin dya sa ikaduha nga panalgan ka amon balay diin masami ako nagasulat, lantawon ang idas kang puno kang mga saging nga nagagiya sa dalan paagto sa amon dumaan nga balay sa tabuk. Ginabalinsay kang hangin ang mga dahon kaangay kang mga pinanid kag libro diin nasulat ang kabudlay kag katam-is kang una nga panahon. Halin dya, plantada man ang langit nga kon kaisa maguom, kon kaisa mahawan.
MANININGAD SA SIYUDAD / Si Jonathan Davila tagdaug sang Una nga Padya sa Binalaybay sa IYAS Hiligaynon Literary Prize 2013. Maestro siya sa St. La Salle-Bacolod halin sang 2002. Padayon sia gasulat sang binalaybay sa Hiligaynon, English, kag Filipino. Miyembro sia sang Santermo Writers Group sang Bacolod. Mahilig sia sa gitara, maglagaw sa uma, kag manuhot-suhot.
Suno sa mga balita ara kita kuno sa ginatawag nga extended El Niño. Kagina sang aga sang nagahaboy ako sang basura, ginpamangkot ako sang akon tupad balay nga foreman kung matuod ini kag ang sabat ko indi.
Wala ako nanugid sa iya nga nahadlok ako sa El Niño kay madumduman ko ang daw duha ka dangaw kalapad nga bangag sa duta sang mag-El Niño sang 1990. Madumduman ko nga nagatulog ako sa papag kun gab-i nga wala sang t-shirt kay maskin ang hangin sa gab-i mapaang kag mapilit sa panit. Kun adlaw gina-antos namon ang halos lima lang kakabo nga paligo kay nahubas ang bubon nga halin sang gamay pa si Tatay ginakuhaan na nila sang ilimnan kag inugpanghugas. Lab-as gihapon sa akon pamatyag ang igo sang init sa panit nga sa dalayun mahapdi kag nagapalitik sa amon bibig. Pero ang pinakalabaw sini, nasubuan ako maminsar nga kada aga, lantawon namon ang talamnan nga wala sang buhi nga tanom ukon mga pispis man lang nga gapalayag.
Ang summer sa siyudad tion para magswimming sa baybay pero sa uma pareho sa amon tigkiriwi ini. Tion ini nga ang mga manok, pato, pabo, kag iban pa nga kasapatan nga pwede masulod sa sako gakaladula kay sigurado nga ginasud-an sang mga tamaran. Sa mga mapisan naman nagakadto sila sa baybay para manginhas, manahid, ukon manalom.
May mga beses man nga ang mga nagalibod sang lab-as ginabayluhan namon sang bugas, kay anhon mo ang bugas kun wala ka naman sang sud-an. Kung wala na gid, last recourse ang uga nga tabagak, guma-a, ukon balingon nga ilunod sa lupo kag monggo.
Indi ko gusto nga masulit naman ini nga bagay. Amo nga indi ko gusto paminsaron nga tuod ang El Niño. Bilang isa ka tinuga nga nagdako sa kaalwan sang uma, nagasalig ako gihapon sa kalangitan nga pirmi ko ginatangla kag ginapangayuan sang pagkaon, kuwarta, kabuhi, kaalam, kag pag-atipan nga magaliwat ang iya ginhatag nga mga patimaan. Kag kita, kun gusto man gid naton buligan ang mga tanum, mga sapat kag mga mangunguma mas maayo nga buligan naton paminsar nga indi tood ang El Niño, pareho sang ginhimo ko sa akon tupad balay.
Sang ginhambal ko kay Kid Batawel nga maskin summer maulan sa gihapon nakita ko ang skepticism sa iya guya. Ginhikap niya ang iya kalbo kag naglungo. Anad na abi sa construction si Kid Batawel amo nga siguro daw ka mala gid sang iya pagpati nga indi madayon ang El Niño. Gusto ko tani walihan si Kid Batawel nga wala sang sino man nga nagakontrolar sa mga bagay nga iya sang kalibutan kay maskin sa Bibliya nabutang nga kun ano ang ginapaminsar sang tawo most likely amo man ang dalagan sang iya kapalaran kag hitabo sa sina nga adlaw. Pero wala ko gindayun.
Ginhambalan ko na lang si Kid Batawel nga para sa amon nga mga taga-uma, ang panganod may dala nga ulan, kag kun magtipon ini, magtinir, kag maglinaw sigurado nga may talithi nga mahulog. Actually ang ginapaminsar ko sadto, amo nga why not tilawan uli naton nga tanglaon ang langit kag pangayuon sang direkta sa Diyos ang ulan. Ginhimo ini Abraham sadto kag wala sang rason nga indi man naton pwede himuon subong.
Sang nagligad nga adlaw nangayo ako sang ulan kay nabatian ko kay Tatay nga naganinit ang tubi nga gaguwa sa deep well didto sa uma. Sang nagligad lang nga gab-i nag-ulan kag kagina naman sang aga nagtalithi. Indi ako sigurado kun nakadab-ot ini didto sa amon pero sigurado ako nga ang mga panganod nagapadayun. Kun magtayuyon ini, maskin sa tig-ilinit sarang may matanom, ang mga nagapanagyaw maskin pila lang ka nahut, sa salapi sarang may garabon. Kag ang El Niño paagi sa pagpaminsar pwede gali ligwaton.
First Prize, Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Short Story -Hiligaynon, 2015
The short story “Amburukay” by Jesus C. Insilada is an ingenious conceptual, structural, and linguistic craftmanship that renders the magnanimity of Amburukay, the old, ugly hermit woman of the Panay Bukidnon sugidanun (epic) as nurturer of the young generation. Insilada, a Panay Bukidnon himself, created his own Amburukay out from the collective image and narrative of Amburukay, retold and popularized by the elders of Panay Bukidnon. Here, Amburukay is your familiar laon (old-maid) and ugly relative or neighbor. She carries with her the weight of her village’s expectation to be married, that is to say, to have her own child to take care of her in old age. Amburukay plotted her marriage to a considerably younger man in their village. Amburukay is joined by equally interesting and well-developed set of characters. The setting is vivid and the plot advances in a convincing causality curated toward a cathartic and cinematic ending. This is a story of grandeur and magnificence. It is brilliant in its lyricism. The wit is remarkable. It would really be unfair to Insilada if his masterful use of language will be reduced to that common lame excuse “budlay basahon” (“difficult to read”). Insilada’s domestic images and sounds evoke both nostalgia and estrangement to stories dear and real to us. This is Insilada’s own generosity: he provides breathing spaces for contemporary readers to insert, and assert, their own memories and visions in that constellation called sugidanun. Thus, the story of Amburukay lives on… Third Prize, Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Short Story -Hiligaynon, 2015
Gil Montinola’s “Ang Lapsag sa Taguangkan ni Belen” is a successful storytelling in realist mode. It challenges society’s fixation in what an ideal marriage should be: faithful husband and wife in love, both fertile, will have baby. A family.The family. What if they can’t bear one? Is it reason enough for the other party to be unfaithful? To separate? Most of all, once you’ve betrayed the beloved, will you confess? The story advances in a linear fashion, with enough dexterity to establish milieu and develop characters, in an effective point-of-view, and competent language. There is maturity in approach and authenticity in tone, thus we are convinced and moved.
Tani may layi diri sa Negros ukon sa bilog nga Pilipinas, sa diin ang mga may malapad nga duta kinahanglan may isa ka parte nga tamnan nila sang kahoy nga dumaaan ukon ang mga gapamunga.
Paminsara bala kun may pulo ka tawo nga may tag pulo man ka ektarya kag ang kada isa sa ila maghatag lang sang isa ka ektarya nga tamnan nila sang kahoy.
May mga puno nga sa sulod lang sang lima ka tuig gabunga na, pareho sang langka kag bayabas. May ara man nga sa pito ka tuig ukon pulo. Kun dumaan pareho sang almasiga kag mga lawaan siyempre malawig, pero mabakod naman nga tagkapot sang duta kag tubig.
Matuod ang hambal sang mga tigulang nga ang panahon daw pisok lang sang mata. Kun gusto mo magbilin sang handumanan sa imo mga anak, tanum ka sang kahoy nga gapamunga kay kada saka kag singit nila madumduman ka na nila.
Mapasalamat man na sa imo ang mga kabog kay may mga luto sila nga bunga nga kaunon. Ang mga maya kapra may pugaran. Ang mga tiwis kag pirot may duyan-duyanan nga mga tayok. Ang sagoksok may hulunan sa udto adlaw para manawag sa mga panulay nga iya makita.
Kun gintanom mo ang ini nga puno sa kilid dalan, ay, pasalamatan ina sang nagalagaw nga mga bata pareho sa akon sang una. Grasya gid ina sa mga pakyador nga nagapanglakaton sa pagpuli kag wala sang inugbakal sang pamahaw.
Paminsara bala ang isa ka ektarya sang puno. Sa gab-i dira gid mapasilong ang mga tikling, pakuro, pitaw, kag halo. Sa idalum sina pwede ka katakod sang duyan. Pwede ka dira kapanagu-ay, lagsanay kag shatbung. Pwede mo dira buy-an ang mga manok, karabaw, kag kanding.
Kada tuig may kinaing ka nga prutas nga dugoson. Indi mo kinahanglan sugo-on ang kahoy para mamunga. Regalo niya ina sa imo kay gintanum mo siya.
Kun nanutaran mo, ini nga mga bagay libre lang tanan kag indi kinahanglan nga bantayan gid sa tanan nga oras. Life attracts life. Life rewards life. Wala sang gasto. Ang liso ara man lang dira nagahulat nga itanom.
Tani may layi lang nga amo sini. O basi may ara man gid. O basi tamaran na ang tanan kay wala man dayon gapamunga kwarta ang mga puno.
Kalaw-ay abi lantawon nga halos ang tanan nga mga uma ginahimo na subong subdivision. Tapos ang mga subdivision kalabanan wala man probisyon para sa matuod gid nga eco-park.
Naglabay ako sa isa ka talamnan nga ginabuldos kay himuon subdivision. Kanami sang mga balay nga gindrowing sa billboard, pero kadiutay sang tanom.
Tani kun mahuman ini may mga kakahuyan man lapit sa children’s playground. Mas nami pa gid kun nagapamunga.
Ano Kahanda ang Imo Lugar sa Terorismo?
Jonathan Davila
Kun ibutang sa ginatawag nga probability ang terorismo, duha lang ka bagay ang possible. Kun matabo ini, maduguon gid. Kun indi man madayon, ang kakulba nga maskin ano oras may matabo, magapabilin sa pinsar sang tawo.
Amo ini ang ginapaminsar ko samtang ginalantaw ko sa TV ang interbyu sang isa ka tatay nga Muslim didto sa Marawi, nga nagahibi sa kalain sang buot kag kabalaka para sa iya mga anak nga ang hitsura tanan may pagkatublas.
Maskin mapakanay pa sang aton gobyerno ang sitwasyon didto sa Marawi, ining ikaduha nga sitwasyon magapabilin tubtob buhi ang mga biktima. Kalain sini batyagon kay sa imo pagpahuway ara sa imo huna-huna ang kabalaka nga basi gulpi lang may terorista nga magasunog sa bilog nga banwa, magabungkal sang pwerta sang balay maga-utod sang ulo sang imo mga himata, ukon himuslan ang imo asawa.
Kalain man batyagon nga sa mga amo sini nga sitwasyon, indi dayon matudlo kun sin-o gid ang kaaway. Tungod wala sang uniporme ang terorismo, ang aton suspetsa nagapadugang sa aton kakulba. Sa kalaparon sang sakop sang cellphone kag internet, indi na naton mabal-an kun kanday sin-o ang mga sympathizers sang sini nga mga grupo kag kun sa diin sila nga mga banas ga-agi.
Let us not forget, nga ining mga terorista, pareho sang Maute, ang ila mga lideres, kalabanan nagtuon gid kun paano ang magtuga sang gamo. Updated man sila sa social media. Kun teknolohiya ang istoryahan, sagad sila mag-ubra sang ila kaugalingon nga armas. Wala labot sini, ang ila klase sang away may samay sang indoctrination kag personal nga dumot sa ginatawag nga orderly society.
Sa isa ka pungsod pareho sang Pilipinas, mahapos kita sudlon sang sini nga mga tawo, tungod kita mismo kaninit sang aton kabalaka sa seguridad sang aton lugar, kag ang aton kooperasyon sa aton gobyerno may upod nga pagduda sa malawig na nga panahon.
Wala sang kwestiyon sa ginatawag nga combat-ready sang aton mga military. Ang aton mga kasuldaduhan beterano sa ground fighting tungod sa aton history, napuno kita sang mga rebelyon sa tanan nga aspeto. Rebelyon nga indi matapos-tapos maskin ano nga peace talks. Pero ang terorismo lain nga klase sang gamo nga nagakinahanglan na gid sang aton sibilyan nga kooperasyon maskin ang aton pagsalig sa aton mga opisyales indi gid hugot.
Samtang ginasulat ko ini nga opinyon, didto sa Afghanistan may isa ka suicide bomber nga nagdrive sang iya salakyan sa tunga sang isa ka distrito kag ginpalupok ini, 80 ka tawo ang patay, 350 ang pilason. Ikumparar ina sa statistics didto sa Marawi.
Kun kis-a masiling ka nga, kalayo man sato kag imposible ina nga matabo diri sa amon kay peaceful man kami. Ikagat sa kahoy, hambal sang mga tigulang. Ang paborito nga target sang mga terorista, ang pinakahapos nila atakihon, ang mga lugar nga ang mga tawo wala gapasilabot sa seguridad maskin sang ila gamay nga purok.
Let us admit, nga sa kalabanan, gasala kita kun ara na.
Bilang isa ka maestro, suggestion ko nga tani, sa tanan nga mga eskwelahan, may pulis nga magalibot sa aga, udto, kag hapon. Suggestion ko man nga tani wala labot sa fire drill, earthquake drill, tsunami drill, may drill man kita kun may maatake nga mga terorista kag iban pa nga klase sang mga amok kag lain ulo.
We have to combat terrorism with information campaign and social awareness. Indi kita malipat nga as always ang pinakabaskog nga intelligence nagahalin sa mga sibilyan nga mgay pagkabalaka sa ila banwa.
Maskin diin lantawon kangilidlis sang terorismo. Pahilayo lang, ikagat sa kahoy.
May mga ti-on nga pareho sini,
nagadapya ako didto sa baybay,
sa mga ginsulat mo sa balas,
sa ginhurma naton nga mga palasyo.
May mga ti-on gid nga pareho sini,
talimbabatang ang dughan, nagalupad
pauli kun hapon sa bato nga hulunan
kag nagakapung-aw sa tanan
nga tumalagsahun kag manami
nga natabo sa ila didto sa isla.
Pero mga dapya man lang ini sang tion,
kag indi sa tanan nga oras.
Sa dalayun may nagakaanad
sa katugnawon, sa pagpanglakaton,
pagbugsay nga gaisahanun.
Kag maskin madugay, nagaabot man gid gali
ang isa pa ka ti-on kag adlaw pareho sini,
nga ang binalaybay maskin pa hagarun
sang manaya-naya nga huyop sang hangin,
mabatas ko nga gapuson kag ipiyung ang kamingaw
sang sa bangonon kag pailigun nga may luha
ang pila ka nahut nga tinaga parte sa imo,
nga panasun man lang dayon sang mga balud
kun manultol na ang taob.
Ako si Dandansoy nga kon inyo madumduman, sang ginikanan kag kahagugma ginbayaan. Tanan sila sa Payao nagpadulong kag siling nila kon ako sa ila hidlawon, ang Payao akon lang tan-awon. Apang tandu-tandu sa dagat, tandu-tandu sa bukid, pila na ka presidente sa Pilipinas nailis, ang Payao sa diin…sa paminsaron dili ko makurit. Sa diin ang Payao sa naga-urulhot nga kabalayan sa tunga sang talamnanan? Sementado sa nanari-sari nga kadakuon kag duag, ang Payao bala sa Hongkong, sa Japan, sa Saudi, sa Canada, sa Italy?
Salamat sa Diyos, ining pamangkot nasabat gid man, gani sang komposo buot sa inyo maglingaw. Sa gahum sang sugilanon kag ambahanon, ang kabuhi ko kag paghigugma liwat pabantugon. Gani mga abyan, kon mahimo dili magdali. Igso-on sa tabuk nayon, hapit anay sa amon. Waay kita sing buyu nga pagamam-un, apang kon ikaw sang tinanuk nga saging makauyon, hala bira kita upak kag sang malamig nga softdrink sa tiyan pagaligay-ligayon.
Ako si Dandansoy, dili na binayaan, kasubong sang ginkanta sang madamo nga iloy kag manugbantay-bata sa pagduyan, pagpaili-ili-tulog anay. Kasubong sang ginsa-plaka sang mga tawo nga kilala kag sa ila naghatag sang kadayawan kag madamo nga kuwarta. Ang akon suwerte nagbag-o isa ka Domingo it aga sa bulan nga tagkirewi, kon sa kamal-aman pa.
Ako si Dandansoy, alyas Engineer sang barangay, sadto 29 anyos kag sang isa ka abu-abuhon nga van nagapanag-iya, naga-drive. Amo nga si Kapitan Tyago nangabay kon mahimo sugaton sa airport sang Iloilo ang isa ka doktora nga sa amon magakadto. Lorena Advincula ang iya ngalan, apo ni anhing Eddie nga napatay sa pagbanug sang tinae. Kailo nga mal-am, waay gid matabangan. Ay, ay, ay, ang mga pobre sa ospital sang banwa, sang probinsya…!
Akon nadumduman nga classmate ko ining Lorena sadtong elementary. Ambot kon uso pa ini subong apang kami sadto may ginatawag nga feeding. Sang grade three, kami ang pares sa paglugaw sang manamit nga bulgur wheat. Ang iya iloy, si Manang Acay, ang naghimos bangod sadto pa lang maluya na si Lola Engrad nga sa akon nagtatap.
Ako si Dandansoy nga maniwang, sang isa ka kaldero ginpalukdo pa-eskwelahan. Husto, pakot gid n’yo, ang kaldero sa tunga sang talamnanan nagtabingi – nahulog – kag ang lugaw indi sarang mapudyot. Sa kakulba, ako sa shorts nag-ililihi. Kaluoy nga Dandansoy, kinadlawan na, waay pa makasalbar sa paha ni Lola kag sa buyayaw sang maestra. Paano ko malimtan nga sa idalum sang kahoy nga laua-an sa likod sang eskwelahan, ako sa paghilibiun ni Lorena gin-updan?
Ay, ay, ay, ang pobre ko nga tagipusuon nanunlog. Dayon ko sia nakilala sang sa airport nagapaguwa kag manghulonghulong bitbit ang isa ka daku nga bag nga itom. Malip-ot ang buhok, nakaputi nga blusa kag shoulder bag nga pula subong sang iya gin-text sa akon. Ginsu-gata ko sia sang matam-is nga mga yuhom. Ang pobre ko nga tagipusuon, anano nga dayon ang pagkuba-kuba – sa pagrulukso-lukso daw sa ginaituk.
“Sang ina ka pa?” Sugata nia.
“Wala lang madugay, a.” Ginkuha ko ang iya dala kag kami nagtabok sa nagalinumba-anay nga salakyan kag pasahero sa kalsada. Ang matuod, mga tatlo ka oras ang akon hulat. Bal-an n’yo man, baryo pa ang sa amon kag ang alagyan, abaw a, kabudlay ispelengon! Sadto lang sia nakapauli halin sang magsaylo sila nga magpamilya sa Manila sang maka-graduate kami sa grade six. Pila ka bulan antes sina sang mapatay ang iya Lolo Eddie.
Diretso na kuno kami, sa baryo na manyaga. Magabalik na sia sa sunod nga semana. Bal-an ko nga subong sang madamo pa nga abyan kag kilala – bangod sa kasakuon sa syudad ukon sa ano pa man nga rason nga sa paghibalo waay ako sing kinamatarong – dili sia maglawid sa pagpauli sa uma. Pero ambot, sa pagpaminsar nga sa sunod nga semana dili ko na sia makita, daw sa latay sang nagabiti nga latigo sa akon pamatyag. Ay, ang pobre ko nga kalag nagtalang-talang. Pen, pen de serapen sa diin bala ang mas masubo, makatalagman: ang magalaon gid lamang ukon ang magpasimpalad bisan pa liwat pagabayaan?
Ugaling ang tingog ni Lorena sa pagpangamusta nagtulutumbo amo nga sa batsehon nga kalsada ang amon laway nagwilisik. Nasimhutan ko ang mga rosas nga sa atubangan sang balay nagapamukad kag ginapanan-awan nga sa iya ginahatag. Sa paglingkang-lingkang sang van, nagdut-anay ang amon mga siko kag abaga nga daw sa kanami lang bala magligid-ligid sa kama. Anano nga daw sa may alibangbang sa dughan ko nagkapa-kapa paguwa nga sa dalanon nabilin ang pila ko ka kakulba!
Pagadayunon ko ang akon komposo sang mag-abot na kami sa baryo. Sanglit tabuan nga Pacquiao-Morales rematch, asta sa balkon buta gid ang balay ni Kapitan Tyago. Luwas pa nga ang ila TV indi lang colored, indi lang daku, kundi flat screen gid nga Panasonic! Pinakauna sa baryo, salamat sa anak sini sa Saudi. Mapagsik ang pang-abi-abi kay Lorena sang nagtululumpok nga tuman ang reklamo sa kadamo sang pasayod. Hala sige, pakilala nga sila man paryente. Nadumduman pa bala nia sadto… kilala pa bala nia si amo sini? Kumusta ang iya pamilya? San-o naman sila iya magakari? Ay, ay, ay, si Lorena, ang doktora halin sa Manila, sang naglalabug nga mga liug kag nagpanghublas nga panulok, sang bilog nga baryo ginsunod.
“Te, ‘Day, magkano ‘yong pusta?” Lahug ni Kapitan, maniwang nga tawo, sang si Lorena makapungko na. “Siguradong tumba na ang kontra.”
“Tan-awon ta anay, e,” sabat nia nga nagayuhom.
“Aba, maayo gid…kabalo pa!” Ang tingog ni Kapitan nagahara-hara nga subong lang ang bilog nga manugtan-aw nakaangkon sang kapagsik dili lamang sa paghulat sang sambuwa nanday
Pacquiao kag Morales. “Kita n’yo…aton ining doktora…libre…gani indi gid magpabungol-bungol. Karon sa alas-kuwatro, sa barangay hall gid magkadto.”
“Manyaga muna tayo, ‘Day,” guyod sa iya ni Manang Delia, ang but-anan nga asawa ni Kapitan. “Engineer…” hagad man sini sa akon. “Mainit-init pa ang tinola. Langka kag kadyos.” Duha man lang tani ka lat-ang ang amon balay pero sanglit mas manamit maghigop sang sabaw nga may upod nga dalaga kag magtan-aw sang boksing nga subong lang sa sinehan, sa lamesa sa pihak nga hulot ako nagpadulong.
“Karon sa gab-i maihaw ‘ta sang manok, a,” pabati-bati ko kay Manang Delia. Ang matuod, luyag ko mahibal-an kon ini paborito bala ni Lorena. “Ano ayhan ang maayo, fried chicken ukon tinola?”
“Dami na sa ila ni Engineer.” Dayon pasiplat-pangiray sa akon ni Manang Delia. Huo, amo na sila sadto tanan sa baryo, tanan na lang nga magkari nga dalaga, sa akon ginatodo.
“Bisan manok pa kag itlog, a.” Abaw, daw sa nangusyan man ako sa akon namitlang. Matuod ako may poultry kag waay gid kaso nga si Lorena pagaihawan, pagalitsonan. Apang atong pagpasakay sa umpisa pa lamang sang pagpang-unlog pinasahi kag sa napamatud-an, makatalagman.
Ako si Dandansoy, dili man gid gwapo pay may dalitan nga angkon. Dili man sa pagpahambog, madamo sadtong kolehiyo tubtob sa opisina sa munisipyo ang mga dalaga nga nagpabatyag, nagalaum. Kon ipamangkot n’yo pa sa kamal-aman, igasugid nila nga maalam ako kag but-anan. Apang mapati man kamo ukon indi, kamot lamang sang una ko nga nobya – huo ang nagbiya – ang akon nauyatan. Sa mga tion nga ato ginasunlog gani ako sa inuman – ngaa kuno kasubong na lamang sa pagprotekta ko sa mga watershed ang pag-amlig ko sa akon sarakangan. Siguro labi lang ako nga nangin pislian umpisa sang ako mabansagan nga si Dandansoy – bata, ulitawo nga binayaan.
Apang sang udto nga ato, bal-an ko man nga dili na gid ako makapangindi sa liwat nga paghutik sang tagipusuon. Sang masayuran nga yes, daug na si Pacquiao – tumba-lipong gid ang kontra kag ang hilinugyaw sang bilog nga baryo kalipay-pagpabugal sang bug-os nga pungsod, sa tagbalay kag bisita dayon akon lisensya. Sa balay ako nagpauli kag magpaligo – nagpahumot, pa-guwapo. Sa poultry ginsugo ang isa ka sidekick nga solterito agod magpangita sang tulotam-bok nga manok nga pagadal-on sa balay ni Kapitan Tyago. Sa hardin gintan-aw ang mga tanom nga rosas sang laon nga tiya kag ginpangamuyo ang ila pagbuskag. Ako si Engineer Dandansoy, ginkalipay ang mangin bodyguard ni Dra. Lorena, agod si kon sin-o man nga tampuhaw nga overseas sang baryo ukon politiko sang banwa dili makaporma.
Husto lang nga nagsalum na sa paminsaron sang bilog nga baryo ang pagdaug ni Pacquiao kag nabangot na ang mga kanding, baka, kag karbaw sang ginsugat ko si Lorena. Isa ka karton sulod ang binotelya sang ferrus sulphate, vitamin C, pills kag condom ang sa akon iya ginpadala. Bag-o man sia paligo kag isa ka manayanaya nga lin-ay sa sandal, pantalon kag polo shirt. Tinumpok sang kababaihan ang amon naabutan sa barangay hall. Tumalagsahon ining hitabo nga ang baryo sang isa ka doktora pagaduawon. Tatlo pa ka baryo, patukad-padulhog ang pagalakton para sa pinakamalapit nga Barangay Health Center, kag ang pag-ulhot sang midwife subong kalaka sang lati kag ugsad. Amo nga si Manding Soteng, manugbaligya sang bandi, nanglatas pa sang banglid kag suba sang mahibaluan ini.
“Abaw, abi mo lang ‘ya, ‘Day, tuig-tuig ako nagapabunyag,” panugiron sini. “Tama na, sobra na, siling ko kay Manong mo Estong. Apang ano ang mahimo ko?” Gusto sini mahibaluan kon bala naganiwang gid man ang babaye kon magtomar sang pills subong sang nabatian nia sa mga istorya sa suba sa iya pagpanglaba.
“Ay, maayo lang kay sahuan ko iya ang pills. Kon dili siguro, ambot lang kon tatlo lang ang akon bata,” si Lea, manugbaligya sang kamatis kag bag-o lang nakapasemento sang balay.
“’Yang si Rogel…abi n’yo lang, puerte gid labi na sadtong mga trayntahon pa lang kami. Susmaryahusep, halos aga, hapon, kag gab-i.” Dayon sini halakhak. “Kag dili gid, bisan ano ko kapirit, dili gid sang condom maggamit.”
“Ay, ako ‘ya, nagpakapon gid takon,” si Carmen, isa ka Barangay Kagawad. “Hadlok man ‘ko sadto kay siling nila di ka na ‘ko manamitan. Te, naga ta haw?” Utoy-utoy man sini kadlaw. “Mga desperatis lang na ‘ya, di bala, Doc? Hay…ano abi kay katig-a gid sang ulo sang iba diri. Gusto lang magpanamit pirme.”
“Te, ikaw ‘ya, “Day,” si Lea sa mala-hani nga tingog, “pila na imo?”
“Wala pa, ‘Nang,” padayon kuha ni Lorena sang blood pressure sang kamal-aman. “Malaon na ‘ko siguro.”
“Sus Ginuo! Ngaa man ‘ya…ari si Endyiner hu,” madasig nga sugpon ni Carmen. “Sa husto namankamo nga edad kag makasarang. Ay, abi mo lang ‘ya, “Day, mas maayo gid ‘ya nga may bata ka.”
“Amo na ang dili ko maintindihan subong,” sal-ut ni Manang Gloria nga may mga maestra nga bata kag masaku na ang reklamo sang paglingin sang ulo. “Ang makasarang, dili luyag mag-asawa. Kon luyag man, dili makabata. Naga man ang iba, hala sige pa gani ang kumos-hilot agod mahulog pero kon ngaa amo pa ang nagadayon.”
Apang hinali natublag ang ila malapuyot nga istorya, amo man ang paghampang sang kabataan sa plaza. Si Manang Buday nga presidente sang Barangay Pastoral Council naghangus nganagpadulong. “Ay abaw, ‘Day,” sugata nia kay Lorena, “salamat sa pagkari, sa pagkaba-laka, apang ngaa subong lang vitamins nga ginapanghatag mo ang condom kag pills? Basi makalab-ot kay Father Miguel, mabuyayawan gid kita!” Kag ano na lang kuno kon makakadto sa kamot sang kabataan? Sus Ginuo, basi labi nga mangisog sila sa pagtilaw-tilaw. Ay, abaw, sa gilayon gid kuno untatan!
S’yempre pa, waay gid nalikawan ang pagsabtanay sang kababaihan. Nangin klaro, nangin diretso ang pagpautwasanay sang mga paminsaron kag balatyagon nga sa pagtinumpok-tumpok lamang sa pagpanglaba sa suba kag bomba nagaguluwa. Subong abi sang panindugan ni Soteng nga tama na, sobra na ang anum ka bata. Ngaa kuno mapati sia iya sa sermon ni Father Miguel nga ini gani ginasugid nga may bata sa isa ka katekista? Kag ngaa haw kuno, hatagan sila sang simbahan sang inugpakaon kag inugpaeskwela?
Gilayon man nga nag-abot si Kapitan Tyago kag kay Dra. Lorena nangayo sang pasaylo. Nasubuan gid sia nga damo gihapon ang kulang sa ihibalo sa ila kinamatarong. “Padayon,” mando nia, “sa pari ako ang bahala.” Kag labi nga nagdayaw ako kay Kapitan. Waay sing pagkabalaka nga sa masunod nga eleksyon mahimo ato nga pangontra sa iya.
“Don’t worry, Kapitan,”sabat ni Lorena. “Buo ang aking loob.” Dayon man sini atubang kay Buday. “Don’t worry, Manang Buday, magseminar man kita sa mga pamatan-on kag maging responsable sila sa kanilang mga desisyon.”
Amo nga sa pagpadayon, ako kag si Lorena nagpungko sa idalum sang akasya sa pag-hingalup sang adlaw.Malapit ini sa lote nga sadto sang ila balay ginatindugan kag sang adlaw nga ato, ginapunihan sang mga ralaswahon kag kabulakan. Matuod, siling nia, dili na solo sang mag-asawa ang ila desisyon sa pagpamilya. May intervention na, may pasilabot sang World Health Organization, sang United Nation, sang Department of Health sa mga programa sini kag pag-ayuda sang condom kag pills.
“Gusto mo sang bata?” Pamangkot ko.
“Kahit sino naman siguro. Pero ayaw ko pa.”
“Pero sang nobyo mo gusto na?”
“Paano mo nalaman?”
“Lagpat lang. Kon amo, may ara.”
“Pinapasunod ako sa Amerika.”
Ay, ay, ay ako si Dandansoy nga binayaan, ngaa sang dimalas daw dili gid mabulagan. Apang nakita ko sa iya mga mata ang akon man kapung-aw; nahibaluan nga ang iya gutom dili man sa tiyan, kag ang kauhaw dili sa tutonlan amo nga sang paglaum ako waay nadulaan. Ang akon Payaoiya Amerika kag bisan pa silingon nga ang tagipusuon waay sing pagkalimot, maka-gagahum ang kapung-aw, ang kahidlaw, kag kami karon iya ang magkaupod.
“Pero di ko makita ang Amerika sa akon mga damgo,” siling nia.
Sus Ginuo, abi n’yo lang kon daw sa ano ang pagkuba-kuba sang akon dughan; daw sa tampuhaw nga nag-udyakan! Nagpati ako sa iya kay bisan ako man, huo nagahandum makakita sang snow kag makaangkon sang dolyar, apang dili agod didto mangabuhi. “Amo gali nagpauli ka,” siling ko nga labi ginkugmat sang mga masunod nga sabat. “Huo. Parang may kung anong parte ko nga nabilin diri na mapanatag lamang ako kung makauwi.”
“Kag kumusta ang pakiramdam mo karon?”
“Ikaw? Siling nila sa PUP ka nag-graduate, hindi ka nahidlaw sang Manila?”
“Ari na ang tanan sa Iloilo, luwas sa pag-ugwad sang mga baryo. Okey na ako nga makapa-SM ukon makapa-Robinson kon san-o ko gusto. Damo man ang seminar kag training sa Manila, sa Cebu, sa Davao. Nakakadto naman ‘ko gani sa Korea kag Japan. Sang isa ka semana lang may meeting ako sa isa ka telecompany para sa dugang nga cell sites abay wi-fi. Ngaa handumon ko pa ang trapik, gahud, polusyon?
“Pero walang malinis na tubig diri. Of course, di naman ibig sabihin talagang malinis ang tubig sa Manila pero look, hasta subong suba kag bomba gihapon. Nagadunot ang inyo tinae. Alam mo bang kaya nag-doktor ako dahil sa nangyari kay Lolo? Cancer of the liver ang iya nangin balatian. Syempre, nalaman ko lang ‘yan sang Biology major na ako dahil sabi ng kamal-aman, nagbanug ang tinae nia dahil nahiwitan.”
“Amo nga maayo gid kon ang katulad mo mangin matuod nga doktora sang baryo.”
Ay, ay, ay panulok nga naglapaw sa mga bakulod kag bukid ang iya nangin sabat. Bal-an ko nga nagabiyahe ang iya paminsaron sa Manila tubtob sa Amerika. Ambot kon bangod sa dapya sang tun-og kag huni sang sirum-sirum kon ngaa labi nga nagbaskug ang akon buot. Siling ko sa kaugalingon, kon nagapanakayon man ang iya paminsaron kag nagapanimbang ang iya balatyagon, gusto ko malatunan sia sang akon paglaum.
Gin-istorya ko nga bisan nabulilyaso ang proyekto nga patubig ni Kapitan bangod napierde ang iya congressman, sigurado na ang ayuda sang isa ka NGO sa bulig man sang pribado nga mga tawo. Naumpisahan na ini sa madamo nga dagyaw kag bilang pamatuod, gintudo ko sa iya ang Yalo watershed kag ang mga banglid sang narra kag mahogany. Saulado ko ang mga detalye halin sa natakos nga distansya, budget, balaklon nga mga tubo, kabilya, piyesa kag madamo pa. Ginapanan-awan ko na ang adlaw sang pagsagawak sang malimpyo nga tubig sa lababo sa kabalayan kag ang padayon nga pagpananom sang kakahuyan.
Nagtangu-tango lang sia kag gihapon sa malayo ang panulok nga sa liwat akon nabatyagan nga ako si Dandansoy binayaan. Pilit ko man ini itumba, itikwang, palagyuhan, daw sa igi nga sa panit ko nagakamang. Ang iya kahipos nangin daguob sa akon paminsaron. Sadto
nga sirum labi ko nga nahibaluan kag nabatyagan nga isa ka tumandok nga pangayaw – kasubong sang ginadamgo ko nga tubig – ang doktora nga akon palangga.
Pen, pen de sarapen kutsilyo de almasen, “Fight hasta malipong,” singgit sang kabataan; “Para sa bayan ang laban na’to,” singgit ni Pacquiao. Now or never ang rosas sa hardin kinahanglan mahalad kag mahatagan sia sang mas daku pa, mas dalum nga rason agod ang Amerika dili na gid ikonsidera.
Amo nga bisan pa nangin masaku sang mga masunod nga adlaw, ako si Dandansoy Engineer sang munisipyo, waay nakalimot sa pagpabatyag sang paghigugma kay. Nagpadala sang bandi, nagpasag-ub sang tubig, nagbakal sang mga padala nia sa banwa, kag salamat sa cellphone, sa pagbaha sang mga nagapakonsulta sa iya akon napadumdom nga magkaon na, magpahuway, kag sige lang yuhom kag pasakay sa kon ano man nga unlog. Nasundan ko man ang iya mga hilikuton parehas sang pagbisita nia sa ospital sang banwa kag sa pamunuan nakipag-istorya.
Sa baryo madamo man ang nagkalatabo. Luwas sa masami nga pagma-oy sang pila ka soltero sa pagkapierde sa bulang kag sa sugal ukon sa simple nga kabangdanan nga nahubog, namuyayaw si Manang Condring nga komadrona. Kasubong ni Manang Buday, presidente sang BPC, sia man kontra sa condom kag pills sa obvious nga rason.
Ara man si Uwa Girum, kilala nga manugsantigwa sa tabuk-suba. Suno sa iya makaga-laba ang paggamit sini – daku nga sala ang pagpatay sang bata! Nakita na kuno nia sa iya pagsantigwa ang katapusan sang kalibutan. Tan-awa ninyo, panugiron nia sa kababaihan nga nagapanglaba sa suba, kadamo karon sang sunog, sang linog, sang baha, kag bisan ang mga man-ug kag ilahas nagaguluwa! Ini tanan bangod sa kasal-anan sang katawhan kag ang mga bag-ong bun-ag ang makasalbar!
Sa punto nga ini bal-an ko nga ginahawat-hawat na ang inyo pagginhawa indi sa kon ano ang posisyon ni Lorena sa mga hitabo. Nasiguro naton nga indi malingkang ang doktora sa iya natun-an. Luwas pa nga nagabagrot ang iya ngipon sa pagdumdom nga ang iya Lolo kuno ginhiwitan. Kon ako naman iya inyo pamangkuton kon bala nagapati ako sa babaylan, sa manugbulong, ini lamang ang akon matugda, abyan: sadtong bata nakasunod ako kay Lola didto sa San Joaquin sa pagtukad sa katapuan sang Estrella Bangotbanwa. Dili ko malipatan nga sila tanan nagahilibion samtang nagakanta, nagapangamuyo, nagalakat-atubang sa apat ka pamusod sang kalibutan. Nasaksihan ko si baylan Jose sa pagsayaw kag matuod ato makapalanindog-bulbol. Sang magsakit ang akon ulo, sa iya orasyon dungan huyop sa akon lubot kag nusnos sang luy-a, ako nag-ayo. Nagdayaw ako sa iya kinaadman sa pagbasa sang huni sang hayop kag direksyon sang hangin. Sa akon iya gintudlo ang amihan, habagat, kanaway, kag salatan.
Apang ining si Uwa Girum, gulpi lang nag-ulhot isa ka adlaw. Tumandok sia nga nagpa-amulya sa Mindanao sadtong panahon nga ginakabig ini lugar sang bulawan. Amo ini sia sang makauli, isa na ka babaylan, kag waay man sa pagbinutig apang sa akon ihibalo, indi ini mamulong kon waay sing ginasiling nga “donasyon.”
Ay, ay, ay ang mga halangdon nga babaylan isa na lamang ka handumanan. Sa baryo nagabaha ang kabataan kag madamo ang nagakalamatay indi sa engkanto sa suba, indi sa hiwit sang aswang! Antes ako magpadayon-buwelo, abyan basi ikaw nauhaw, sa paglisensya indi mahuya. May malamig nga tubig sa banga kag karon sa katam-is, sa kalimpyo, sang Imodium kag Diatabs dili ka na mangita. Ara lang man sa likod ang C.R. Kag dili magkabalaka, damo gihapon ang akon manok. Ano gusto ninyo, litsunon ta ukon sa kapayas kag katumbal palangoy-languyon? Bisan gab-i may salakyan pa kag kon ano gid man, masaligan gihapon ang akon van.
Sa pagpadayon, abaw, ako si Dandansoy sang mga masunod nga adlaw sa kakulba kag kakunyag daw sa ginaduyan. Huo, mabuot sa akon si Lorena kag maalam sia para ang mga hulag ko kag palanambiton sa text dili niya mabasa. Apang, syempre, ang pagbaton sa akon, ang pagsulod sa relasyon lain iya nga istorya. Nasiguro ko nga damo ang iya ginatimbang ilabi pa nga kon aton gid man pinsaron, ang amon pagkilalahay waay pa gani sang isa ka semana.
Dumduman ko pa atong gab-i nga masanag ang bulan. Ako si Dandansoy labi nagpa- mat-ud nga bag-uhon ang kapalaran. Sa balay ni Kapitan Tyago si Lorena akon gindu-aw. Ay, ay, ay akon naabutan nga sia ginabahulay sa sakit sang tiyan. Nakainom man sia sang bulong pero sa tubig sa bomba namag-o gihapon. Amay nga Makagagahum, Iloy nga Makaluluoy, Espiritu Santo, si Lorena tabangi, akon palanambiton. Naglaga si Manang Delia sang luy-a kag amo ini ang amat-amat gin-inom nia.
Ako si Dandansoy sa makahalam-ut nga istorya gintinguha lingawon ang dalaga. Nabanhaw atong adlaw nga ako sang isa ka kaldero nga linugaw nagpas-an. “Bulgur wheat, buragwit,” utoy-utoy kami kadlaw nga subong lang indi masakit ang iya tiyan; subong lang bala matuod nga makahalam-ut gid man ang akon pag-ililihi kag ang akon paghilibiun sa idalum sang kahoy nga laua-an. Siling nia nadiskubre niya sa kolehiyo nga atong bulgur wheat ayuda gali sang Kano. Kag bangod liwat namitlang ang Amerika, gindiretso ko sia pamangkot kon diin ini sa dughan nia.
“’Lam mo Soy,” sabat nia, “naisip ko na dapat bumalik tayo sa sistema sang barangay. Alam ng Kapitan, ng mga Kagawad, kon ano ang problema, kon ano ang kanilang magawa. Tingnan mo, napaayos n’yo ang plaza, napangalagaan ang watershed. Dapat sa mga baryo sa bansa malagaw ang gobyerno at hindi sa kung saan-saan gumasto in aid of legislation kuno!”
Karon abyan bal-an n’yo na, kon ngaa isa ka adlaw duha na ka tuig ang nagligad, nag-hugyaw ang baryo kag nagtay-ug ang bilog nga banwa sa pagpauli ni Dra. Lorena Advincula. For good gid kay sia na karon Mrs. Dandansoy kag ay, ay, ay ang Payao matuod sarang na lamang handumon.
Paano ko sia napasabat? Paano nia ako napasugot? Tapuson ko ining komposo sadtong gab-i sang binayle. Abaw, sang adlaw nga ato, waay pa ang tagdalamog sang baboy, nag-uwang na sa plaza ang Alemar’s Sound System. Nagpakatugob sa kaiping nga mga baryo ang mga sonata nga nagpatundik-tundik sa mga mal-am kag bata. Gilayon nagdululhog ang mga dalaga sa suba sa pagpaligo. Ang ang mga soltero naman iya sa likod sang balay ni Kapitan Tyago sang mga litson nga manok nagliso-liso. Nagabira-waswas pa ako sadto sa damo nga papeles sa opisina; meeting diri, meeting didto. Amo man ang kasaku ni Lorena sa konsultasyon kag pagpamati sa malapuyot nga mga hibubun-ot sang madamo nga mga sakit kag pag-antus.
Mga alas otso sa gab-i sang magdamol ang mga tawo sa plaza. Nakatsinelas man ukon nakasapatos, tanan makasaot basta dili nakauba ukon naka-shorts. May libre nga musika, may ginabakal ilabi na kon may litson nga manok nga ginapalibot. Ako si Dandansoy, Engineer sang baryo, sa okasyon nga ini ginalauman gid nga makabulig ni Kapitan Tyago. Sa pagpaguwa sang una nga litson, sa manugbaligya ako nagpalapit kag sa mikropono nalawag –“Dos sientos pesos, bakal ni Endyiner Dandansoy, bayle ang tanan.”
Nagaigpat-igpat ang mga bituon kag makailima ang pagbinayle sang mga pamatan-on. Ginpangita sang akon mga mata si Dra. Lorena kag ang akon mga tikang sa iya nagpadulong. “Kasadya,” siling nia sang ako sa iya makatupad na. Pila pa ka musika ang natapos antes ko matan-ay ang mga kamot. Kag sa tunga sang plaza kami sa mga pamatan-on nagsimpon.
Ay, ay, ay, anano nga ang bug-os nga baryo sa akon nag-unong. “Lorena, minamahal kita,” ang gintukar sang Alemar’s Sound System. Naghabyog ang amon lawas suno sa amon mga tikang samtang ang akon kamot sa iya hawak kag ang iya naman sa akon dughan nakahaplak. “Lorena, minamahal kita,” tukar sang Alemar’s Sound System. “Tres sientos na ina karon,” singgit-lagaw sang manugbaligya.
Ginsaylo nia ang iya mga kamot, sa akon mga abaga naghimuyong. Tubtob nga sa amon pagtikang-tikang, sa amon paglibot-libot akon man nahugot, ay, ay, ay napalibot sa iya hawak ang mga kamot. Nagdut-anay ang amon mga dughan, ang amon mga panguyahon, ang amon mga bibig ay, ay, ay daw sa kalapit na gid!
“Nauhaw ako,” hutik niya. Ang kainit sang iya pagginhawa labi nga nagpakunyag sa akon paminsaron, sa akon dughan, ay, ay, ay tampuhaw hasta sa akon pus-on.
“Sige, mapauli anay kita,” sabat ko.
Waay sing bituon nga nahulog, waay sing bulalakaw nga naglabay, waay man nagbuka ang lupa. Waay ko man sa iya ginpangako ang talamnanan, ang suba, ang banglid, ang bukid. Apang halin sa plaza tubtob malab-ot namon ang balay ni Kapitan Tyago, waay na nagbuy-anay pa ang amon mga kamot, ang amon mga palad, ang amon mga tudlo. Kag bal-an n’yo man, sa husto na kami nga edad kag may ikasarang – ako si Dandansoy – ni Dra. Lorena ay, ay, ay sang condom ginpasuksok!
Pero nagsala kamo kon hinali napinsaran n’yo man, nga sa ato nga gab-i natapos ang bansag ko nga si Dandansoy binayaan. May kalipay matuod sa kalibutan pay sang masunod nga adlaw sang akon van sia ginhatud sa airport. Tandu, tandu sa dagat; tandu, tandu sa bukid…ang Payao gali ang Manila, ang Manila ang Payao ay, ay, ay sa cellphone kami nag-24/7. Nag-lati ang bulan, nag-ugsad; nagtag-ulan, nagtingadlaw, salamat sa promo sang mga barko, eroplano, pati RORO – bisan makapoy pay ang nawong ni Lorena akon ginsaulo. Ang amon mga lawas kag kalag labi pa nga ginpatabo.
Tubtob isa ka adlaw, halin ako sadto sa dagyaw sa pagpasaka na sang tubig sa baryo, natingala ako kon ngaa sang mga nasug-alaw nga kasimaryo gina-congratulate. Jackpot kuno ako, sobra pa sa nagdaug sa lotto! Susmaryahusep, gali kay si Dra. Lorena Advincula, sang Manila, sang Amerika nagbiya. Kag paano ako makapangindi kay sa balay na sia nagpauli? Kag abaw, saktuanay gid sila sang laon ko nga tiya!
Nabatian n’yo man siguro ang amon kasal bangod nagkari ang bilog nga banwa kag ang punsyon tatlo gid ka adlaw. Kag ngaa bala waay kamo inyo makakadto? Karon, kon luyag n’yo man mahibaluan ang versyon ni Lorena, bisan pati man iya sang bilog nga baryo, abyan balik lang kamo. Hasta na lang diri ang akon komposo. Kabay bisan paano nakalingaw ako. Kon ano gid man, text ukon panawag lang. Ako si Engineer Dandansoy kaubay si Dra. Lorena nga karon may seminar sa Cebu, nagabukas sang panimalay sa tagsa-tagsa.
Apang may isa ako ka kondisyon. Abyan, siguro mas manamit ang aton pag-istoryahanay kon sang pizza kamo may dala. Ina lahug lang a, pero kon tuod-tuoron n’yo, waay gid sing kaso. Hala sige, total sang manok dili n’yo gusto magdala, dili ko na kamo paghawidan pa. Hasta sa liwat nga pagkitaay. Sige…abyan, sa dalanon kamo maghalong.
Pinta ni Ofelia Gelvezon-Tequi sa anang eksibit nga “Allegories & Realities” sa Cultural Center of the Philippines | 22 Feb – 24 May 2020 | Litrato ni Pangga Gen
Ang Mga Retrato sang Dalaga*
Ni Anthony Capirayan
KAGIN-OT GID SANG HAPON, gani nagguwa ako sa estudyo kag nagpanigarilyo. Nakabatyag ako sing tuman nga kauhaw. Nagbakal ako sang serbesa sa tupad nga tianggi. Manug-alas-siyete na nga takna sang gab-i pero madamu man gihapon ang nagalabay nga mga estudyante. Nagpungko ako sa kilid sang dalan sa idalum sang nagapiraw-piraw nga suga sang poste samtang nagapamati sang kagalong sang siyudad. Naglag-ok ako sang serbesa kag nagpanghayhay sang madalom. Lapyo gid ang akon pamatyag, ayhan tungod kay wala ako nakasiyesta. Iwat gid ang mga nagparetrato sadto nga adlaw. Insakto lang gid para sa renta sang gamay ko nga puwesto. Sa madason nga Domingo pa abi ang raket ko sa kasal sa St. Clements.
“Serado na kamo, Nong?” Nakibot ako sang may hinali lang may nagtindog nga babaye sa akon tupad. “Mapa-kodak ko tani. Puwede pa ayhan?” dugang pa niya.
Masami alas-sais pa lang ginaserado ko na ang estudyo agod magpanyapon sang temprano para maka-maraton ako tan-aw sang mga TV series nga akon gin-download. Ugaling may pila pa ka manuggradwar nga mga estudyante ang nagpangabay kon puwede pa sila makahingagaw; kinahanglan na gid kuno nila sang retrato para sa ila yearbook.
Napatay ko na ang aircon, subong man ang akon kompiyuter. Luyag ko na gid tani magpahuway, apang luwas nga may lakip nga pakitluoy ang iya tingog, matahum ang hitsura sang lamharon nga dalaga.
“Dugangan ko lang kung pila man ang sukot mo, Nong,” may pagkahuot niya nga pangabay.
“Para man ina sa yearbook?” pakianay ko sa iya samtang nagainom sang serbesa. “Indi, Nong, para sa gina-aplayan ko nga obra.”
“Indi gid na puwede ipabuwas lang?” pangalag-ag ko nga pamangkot. Nagakurinot ang akon agtang nga daw nagapangsikway, pero ang matuod luyag ko siya retratuhan.
“Nahuya ako kon sa aga. Damu abi nagakadto diri.”
“A, ti sige, dalion ta lang kay may kadtuan pa ako dugay-dugay.”
Ginbuksan ko liwat ang estudyo kag nagsunod sa akon likod ang babaye. Daw nagatuon sya sa isa ka Katoliko nga unibersidad, base sa iya uniporme. Indi lang gid ako segurado kay wala na niya nasuksok ang iya ID. Pula nga kravat ang nahigot sa idalum sang iya kuwelyo. Tubtob tuhod lang ang iya pula kag berde nga guray-guray nga palda kag malaba ang iya itum nga medyas. Duha ka pulgada ang iya itum nga takon. Makalapuot ang init sa sulod sang estudyo gani ginpaandar ko gilayon ang aircon kag ang diutay nga bentilador.
“Dali lang gid ha. Himuson ko anay ang mga suga ko.” Nagkadto ako sa hulot kon sa diin ko ginatago ang daku nga mga softbox.
“Sige lang, Nong. Ma-retouch man ko gamay.”
Pution ang dalaga. Madabong kag ginlugom nga pula ang iya buhok. Daw napulon nga dahon ang punta sini. Mataas sang iya ilong kag may alom sa kilid sang wala niya nga kilay. Nagaigpat ang krus niya nga pendant sa iya malaba nga liog. Makit-an nga itum ang iya bra kay man daw kanipis gid sang tela sang iya puti nga uniporme.
“Ano gali gusto mo nga background?”
“Amo lang na ang grey.” Gintudlo sang iya pula nga bibig ang muslin nga tela nga nahalay sa stand. Medyo nangin komportable na ang dalaga kag wala na siya nagamanong.
“Dugay na kamo na naga-photography? Gintun-an mo gid na? Bag-o ko lang ni nakita ang estudyo ninyo. Di bala sang nagligad nga bulan daw kompiyuteran pa ang nagarenta diri, no?” pakianay niya samtang nagabutang sang liner sa iya malaba nga milok.
Gintrapohan ko ang akon Canon 35 mm F 1.4 nga lente kag wala ko gid mabatian ang iya ginsiling, gani iya ini ginliwat.
“Matagal-tagal na din. Mga tatlo na man ka tuig halin sang nasugod ako mag-photography,” dayon ko nga sabat. Nakadanlog na naman ang akon dila.
“Baw! Nagaturo-Tagalog ka gid ba,” sunlog niya. Nagangisi sya sa atubang sang magamay nga espiho.
NAG-ESKUWELA AKO sang duha ka tuig sa West Visayas State University sa kurso nga Bachelor of Arts in Physical Education. Iskolar ako sadto kay man bahin ako sang volleyball varsity team. Wala ako sang iban nga plano sa kabuhi kundi mangin maestro ukon coach sang kabataan nga luyag man maghampang. Apang antes matapos ang ikaduha ko nga tuig sa kolehiyo, may mga Heswita nga nagbisita sa amon eskuwelahan agod mang-agda sang mga lalaki nga magsulod sa seminaryo. Antes pa man ako makatungtong sa kolehiyo nakabatyag na ako sang diutay nga pagtawag sa pagkapari. Miyembro ako sang Altar Servers sang hayskul kag naghunahuna nga tilawan ang kabuhi sang isa ka seminarista. Upod ang akon mga kabarkada, nag-search-in kami sadto sa St. Vincent Ferrer Seminary sa Jaro. Nakapasar ako sa interbyu kag eksam pera wala ako makakita sang mag-sponsor sa akon gani nga wala ako magpadayon. Sa Quezon City ang seminaryo sang mga Heswita kag libre kuno tanan, luwas lang sa amon plete pakadto sa Manila. Sin-o man abi mang-indi sa sinang pagtanyag? Kag sa Manila pa gid. May kahigayunan ako nga makakita sang mga artista kag Atenista. Gani bisan nagpamalabag ang akon mga ginikanan, nagpanglakaton ako nga isahanon pakadto sa Manila.
Luwas sa pagtuon sang Pilosopiya sang duha ka tuig, bahin sang amon hilikuton bilang mga aspirant ang magkadto sa mga eskuwelahan agod magtudlo sang katekismo kaupod ang iban pa nga mga layko nga Jesuit volunteers. Sanglit kabalo ako magtukar sang gitara, natangdo ako sa paghanas sang mga miyembro sang youth choir. Didto ko nakilala si Lora. Dugang pa sa iya matahum nga tingog, isa sya ka halimbawa sang indi pagkamaiya-iyahon nga pag-alagad. Madali lang palapitan si Lora; pinasahi sya sa iban nga mga Atenista nga daw kon sin-o gid mag-asta. Kabalo gid sya manginbagay sa mga tawo, labi na gid sa mga bata. May aksent ang iya Ingles kon atubang niya ang iya mga klasmeyt, pero talunsay man sya mag-tinagalog kon kami nga mga “ordinary citizen” lang ang iya ginaistorya. Matapos ang tatlo ka bulan nga pag- updanay namon bilang mga volunteer, naluyag kami sa isa kag isa. Sikreto kami nga nag- teksanay kag magsiplatanay sa amon obra agod indi mabal-an sang iban ko nga kaupod sa seminaryo. Indi ko masiling nga nagka-krisis ako sa akon bokasyon sa pagkapari kay nakahibalo ako nga ang pagpangasawa isa man ka halangdon nga bokasyon. Naghulat lang kami sang nagakaigo nga tinion agod ibunyag sa amon mga kakilala nga ginahigugma namon ang isa kag isa kay man wala pa gid sya makatapos sang iya pag-eskuwela sa Ateneo. Ikatlo na niya nga tuig sa iya kurso nga Film and Media Studies, kurso nga iya gid ginpakigbato bisan wala magpasugot ang iya mga ginakanan. Naghalin si Lora sa mga kaliwat sang mga negosyante nga Intsik, amo nga isa sya ka daku nga kapaslawan sa iya pamilya.
Sang matapos ko ang akon kurso nga Pilosopiya wala ko na ginpadayon ang akon bokasyon sa pagkapari. Wala man ako magpauli sa amon sa Tubungan agod magbakasyon. Nagkadto kami ni Lora sa Baguio agod maglagaw-lagaw. Sa Baguio wala sang nagabantay sa amon hulag kag hilway kami nga mangin suod sa isa kag isa. Ang kalamig sang lugar nagpadabdab kag nagpatudok sang amon gugma. Didto man ako nakahuyog magkuha sang retrato. Si Lora ang nagtudlo sa akon kon paano gamiton ang iya Digital SLR nga camera. Sa malip-ot nga panahon nabal-an ko mag-adjust sang aperture, shutter speed, kag ISO depende sa kon ano nga resulta ang akon tinutuyo. Ginpaathag man sa akon ni Lora ang Rule of Thirds kag iban nga pamaagi agod mas mapaayo pa ang akon komposisyon. Ginpakita man niya sa akon ang pag-edit sang raw files sa Adobe Lightroom kag Photoshop. Nalig-on man ako magbakal sang kaugalingon ko nga DLSR kag iban pa nga mga lente nga nagakabagay sa pagkuha sang portraits, ang sahi sang photography nga akon nakahuyugan. Nagplano kami nga himuon namon ini nga negosyo upod sa pagbuhat sang bidyu ukon Same Day Edit sa mga kasal.
Duha ka tuig nga ginlikum namon ang amon relasyon. Nahayag lamang ang tanan sang magbusong si Lora. Dayon nagpamat-od ang iya mga ginikanan nga ipadala sya sa iya tiya nga nagapuyo sa Australia. Kag amo na ato ang ulihi namon nga pag-updanay nga duha. Bisan sa Facebook indi ko gid makita ang iya account. Sang nagligad nga lima ka tuig nasumalang ko ang iya pakaisa sa mall sa Makati kag akon nabalitaan nga mga pulo na ka tuig nga kasal si Lora kag may tatlo na sya ka mga anak. Mga dose na ka tuig ang nag-agi. Wala ako kahibalo kon ginahigugma ko man sya gihapon. Nag-obra na ako sa nagkalain-lain nga lugar kag ahensiya; nagtudlo ako kag nag-coach sa hayskul sa Pasay, nag-call center agent sa Mandaluyong, kag nangin graphic artist sa isa ka publikasyon sa Novaliches. Apang wala gid sing babaye nga nakatandog sang akon tagipusuon, kag wala man ako nagpanikasog magpangita sing kahagugma.
Luwas sa Grand Reunion sang amon buluthuan sa hayskul, nagpauli ako sang Disyembre agod makaupod ang akon mga ginikanan sa pagsaulog sang Paskuwa. Duha na lang abi sila ang nagapuyo sa amon uma sa Tubungan. Ang akon magulang nga si Aida nagaestar na sa Lambunao upod ang iya pamilya. Sa amon pagtinipon, nagkitaay kami sang akon suod nga kabarkada nga si Andoy nga amo ang tag-iya sining puwesto. Nakahibalo sya nga nagatrabaho ako bilang isa ka freelance photographer sa Manila, gani may gintanyag sya sa akon.
“Maano ka man imo abi sa Manila, Pre? Kagalong didto. Sa trapik pa lang ubos na bilog mo nga adlaw. Kag mahal mangabuhi sa Manila. Diri sa Iloilo medyo hayahay. Kag gamay pa lang mga nagaretrato diri sa Iloilo nga may kaabtik kag katanda kaangay sa imo,” ang pang-agda ni Andoy samtang nagainum kami sang beer. “Kag kay man ginpakopya mo ako sing sabat sa eksam naton sadto sa Ingles, tagaan ko ikaw sing 15% nga diskwento sa puwesto,” makakulunyag niya nga pagdapit.
Ginbinag-binag ko ang mga ginsiling ni Andoy. Matuod kagalong kag mabudlay magpangabuhi sa Manila. Wala na man ako nagatubo sa karera sang kabuhi ko didto. Wala man seguro sing malain kon batunon ko ining kahigayunan. Kag basi pa lang, diri ko makita ang akon palangasaw-on. Adlaw antes sang akon flight pabalik sa Manila, gintawgan ko sya nahanungod sa iya puwesto. Maayo na lang kay wala pa niya ini mahatag sa isa ka ulitawo nga interesado man magpatindog sing balaligyaan sang mga bayo.
NAURUNGAN AKO sing madugay sa komento sang babaye. Nagdapya ang kasubo sa akon nawong kag nabatyagan ko ang katugnaw sang estudyo. Ayhan nahidlaw ako sa Manila sa tunga sang kapuraot sang kabuhi didto ukon masubo lang panumdumon nga hasta subong, sa pang-idadon nga tranta y tres, wala man gihapon ako plano sa akon kabuhi. Nagkadto ako sa likod sang tela para panubuan ko ang thermostat sang aircon.
“Madugay na man ako naga-photography. Sa YouTube lang ako nagtuon-tuon,” sabat ko sa iya. Ginsaylo ko ang backlight sa nawala nga bahin sang background kag ginhumlad ang reflektor sa salog. Gintestingan ko ang flash kon nakapanghikot ini. “2×2 ID man lang ni, no?” “A, indi.” May pangalag-ag ang iya tingog. “Daw amo tani sini ang peg ko.”
Ginkuot niya ang iya cellphone halin sa Jansport niya nga backpack kag ginpakita sa akon ang pila ka mga retrato. Mga walo ka sahi sang retrato ang iya gin-swipe. Naka-iPhone 7 ang dalaga. Medyo natublag ako sa akon nakita pero nagtangutango lang ako nga daw sa wala lang. Mga babaye nga halos hublas ang ginpakita niya sa akon. Indi man ini ang una nga bes nga magkuha ako sang boudoir photography. Una kag ulihi ko ini ginhimo sa isa ka model nga kakilala ni Lora sa Manila. Artista ang babaye sa isa niya ka short film nga ginpasa niya sa Cinemalaya.
“Kaya n’yo nga daw medyo buron ang likod niya?”
“Amo lang ra?” Nagsampuk ang amon panulukan sa pinakauna nga bes. Ang iya mga mata may bahid sang kasubo bisan sya nagayuhum.
“Ay, maan. Kaina pa ko gapiritla ka sina-sina dya. Karay-a man gali timo,” lahog sang dalaga. Kag nagkinadlaw kami nga duha.
Makahayanghag ang kaabtik sang dalaga. Naghipos ako sang makadali kag ginpaisol ko gamay ang plastar sang octagon nga softbox. Kabalo ako nga indi flat lighting ang kinahanglan sa sini nga sahi sang photography. Mas maayo gid nga may husto lang nga landong agod mas matalupangdan ang iya nagaulbo nga tul-an sa guya.
“Manug-eksam na abi ako sa sunod nga duha ka semana. Wala gid sing mapadala nga kuwarta sanday tatay agod ibayad ko sa twisyon kay pigado gid kuno ang baligyaanay sang utanon subong,” nagpabutyag sya sang iya sentimiento.
Wala ako nagkomento sa iya ginhambal. Sa baylo, akon sya ginpamangkot, “Handa ka na?”
“Dali na lang gid.” Ginkay-o niya ang iya takon. Nagpanghusay sya liwat, nagtindog halin sa kahon nga pulongkuan, kag nagdalidali pakadto sa tunga sang estudyo.
“Pang-profile pic anay, puwede?” Ginbutang niya ang iya tuo nga kamot sa iya hawak kag magtakilid sa akon. Nagyuhum sya sa kamera. Sadto ko lang nakita ang makawiwili nga yupok sa nawala niya nga pisngi.
Dayon ko gintum-ok ang shutter button. Medyo overexposed.
“One second.” Ginpataasan ko ang shutter speed sang kamera kag gin-focus liwat sa iya.
Nagkuha ako sang isa pa ka retrato.
“Manami,” siling ko nga nagalingilingi sa kaguwapahon sang dalaga.
“Ano gali… a, indi lang kuno ipakita ang mata. Halin sa ilong lang padalum. Kag may punggod gali ako diri sa akon sag-ang. I-Photoshop ninyo lang ha,” may pagpaangga nga siling niya.
“Huo a. Pero buwas mo pa ni makuha kon gusto mo ang maid-id nga pag-edit.”
“A ti, sige. Balikan ko na lang buwas, mga tagpalanyaga.”
Kahibalo mag-posing ang dalaga. Sagunson lang ang pagpitik ko sang shutter button samtang nagalain-lain ang posisyon sang iya mga kamot kag direksiyon sang iya panulok. Bukas ang iya mga masili-pula nga bibig nga daw nagaingos sa iya katulogon. Apang wala ako sing nabatian nga tingog luwas sa nagabagrong nga aircon. Amat-amat niya ginkakas ang mga butones sang iya uniporme hasta sa tunga. May lace sa sidsid sang iya itom nga bra. Nagliad sya kag makita ang bungyod sang iya dughan; indi tam-an ka bakod apang matibsol. Daw nagatika ang iya utong. Padayon lang sya sa pag-posing nga daw isa ka propesyonal nga model. Nakabatyag ako sang pagsaka sang init sa akon kalawasan. Nagtig-a ang akon pagkalalaki. Nagahulas ang akon kamot kag nagpamalhas ang akong ilok. Daw gusto ko ibalik pataas ang thermostat sang aircon. Dayon sya nagtalikod kag ginpasaka ang iya palda. May lace man ang tanga niya nga panty. Matambok kag nagahining-hining ang mga pisngi sang iya buli. Nagahangos ang akon paginhawa. Sige man gihapon ang pagkuha ko sang retrato. Masami sa mga kasal ukon proyekto sa magasin, ako ang nagadirek sang mga model kag tuman ka makaulogot kag makapaluya kon indi nila makuha ang akon instruksiyon. Pero subong, bisan natural kag tayuyon lang ang akon pagkuha, naubusan man gihapon ako sang kakusog. Kada siga sang flash, daw ginasuyop sang dalaga ang dugo halin sa akon kalawasan. Apang wala ako mag-untat tubtob naubos ang baterya sang akon flash.
“Sakto na ina seguro. Daw tan-am na gid to kadamu. Basi sobra na ka mahal ang balayran ko sina,” siling sang dalaga samtang ginabutones balik ang iya nga bayo.
“Gusto mo manihapon dira sa kalan-an sa pihak nga dalan?” Nakibot ako sa mga tinaga nga nagkawas sa akon baba. Isa sa mga prinsipyo ko amo nga mangin propesyonal sa tanan ko nga pagpakig-angot sa akon mga kliyente. Wala dapat sang balatyagon nga magapatunga kay man basi maputo ang akon negosyo. Apang sadto nga gab-i, nakaangkon ako sang kaisog nga handa ko batunon kon ano man ang mangin bunga sang akon pagpatumbaya.
“Wala ako nagapangindi basta libre,” sabat niya nga daw gin-ituk sa iya gusok. “Basi dugang na sa charge ko ha!” kag dayon sya nag-irik-ik sang kadlaw.
Ginsera ko ang estudyo nga wala ginpatay ang aircon. Manugtabok kami sa karsada sang hinali lang may naglabay nga tatlo ka motor nga nagapaindis-indis. Maayo lang ginkaptan ko ang iya butkon kag ginbutong pahigad. Gamayan lang gid sya maabtan sang side mirror sang motor.
“Abaw! Padayaw gid mga naga-motor nga ina. Nakabakal lang sang motor, abi nila pati dalan ila.” Nagpang-init ang akon dulunggan. Daw gusto ko magpamuyayaw.
“Amo gani. Indi matapos ang gab-i kag makita gid nila ang ginapangita nga kalalat-an. Gadali gid sila seguro makadto sa langit.”
“Maayo lang kon langit, e.”
Ginakay-o ang tunga nga bahin sang dalan. Malapit na abi ang pungsudnon nga eleksiyon, amo nga nagapabugal na naman ang mga daan nga opisyal. May nagdulog nga dyip pa-Ungka kag nag-unahay sa pagsaka ang mga nagahulat nga pasahero. Nagsaylo kami sa masipot nga dalan nga puno sang mga tawo. Nagsulod kami sa restawran. Maayo lang gid kay may bakante pa nga lamesa. Nagpungko kami nga nagatubangay kag gintawag ang weyter.
“Ano luyag mo kan-on? Indi ka maghuya-huya ha. Budlay na basi magutman ka.”
“Gapuasa ko abi subong. Isa gani ka crispy pata, Nang. Kag pansit canton. Dugangi pa gid gali sang sinugba nga pantat. Unli-rice kamo diri, no?” Daw yuhum sang bangrus ang iya yuhum. Nagtango-tango lang ang babaye nga weyter.
“Nagaeskuwela ka gid man ukon nagaobra sa konstruksiyon?”
“Grabe ka man imo. Nagutom ko ka posing-posing kaina bala.”
Gin-atubang ko ang weyter. “Nilagpang nga manok lang akon kag isa ka Red Horse.” Sang maghalin ang weyter akon natalupangdan kon ano ka lamharon ang nawong sang dalaga. Daw indi mapatihan nga sya gid man ang babaye nga akon ginretratuhan kaina.
“Desidido ka na gid sa obra nga imo paga-aplayan?” May pagpamatok ang akon tingog. “Sa matuod lang nakasugod na ko sang nagligad pa nga semana. Pormalidad lang ang mga retrato kag agod magdamo pa gid kuno ang kustomer ko, siling sang boss namon. Online na kuno abi ang tanan subong. Karon man lang ni. Kon makaginansiya sang daku si Tatay sa patubas niya sa sunod nga ani, indi ko na man ni kinahanglan buhaton,” paathag sang dalaga.
“Indi mo kinahanglan mangin open sa akon. Bag-o lang man kita magkilalahay.”
“Basta, daw kamag-an lang sang akon pamatyag sa imo. Wala mo ako ginahukman bilang tawo.”
Nag-abot ang amon order. Wala na kami magsugilanon halin sang nagsugod kami kaon. Nagpamati lang kami sa ginpatukar nga musika sa sulod sang restawran. Wala ako kahibalo kon maham-ut ukon maluoy ukon mabilib sa dalaga. Matapos ko mabayran ang amon bill, gin-updan ko sya hulat sing dyip sa atubang sang kalan-an. Sang magdulog ang salakyan ginhapulas ko sang diutay ang iya likod, “Halong ka ha.”
Nagyuhum sya sing madali. May damil sang pagpalangga ang iya pasiplat. “Salamat gid,” sabat niya, kag nagguwa liwat ang yupok sa iya pisngi.
Nagtabok ako pabalik sa estudyo nga akon man ginatulogan. Nagbulagay kami sadto nga gab-i nga wala magpakilala sang amon ngalan sa isa kag isa. Daw naigo ako sa duha ka Red Horse nga gin-inum ko gani matapos ang pila nga minutos nga pagbatang-batang ko sa sofa, natulugan ako.
Nadamguhan ko si Lora. Didto kami sa Ilocos nagabisita sa mga simbahan kag nagadalagan sya sa idalum sang mga windmill. May nagasunod nga lapsag sa iya likod. Nagairik-ik kadlaw ang lapsag samtang nagatuon pa sya magpanaw. Nakadagpa ang lapsag gani dayon ko kinugos. Gintrapuhan ko ang laway sa iya bibig kag ginpagpag ang balas sa iya mga kamot. Nagdalagan ako nga bitbit ang lapsag pagkadto sa higad sang baybay. Nagtindog ako didto samtang ginatan-aw ang pagtunod sang adlaw. Gilayon, ginhakus ni Lora ang akon hawak kag ang lapsag nagyuhum sa akon. Ang iya maputi nga nawong daw pilak nga kapawa. Ginpiyong ko ang akon mga mata kag ginhalukan ang bata sa iya agtang. Sang ginbuksan ko ang akon mga mata, nawong sang babaye sa estudyo ang akon nakita.
Pagkaaga nakabugtaw ako sa kagalong sang mga nagalabay nga salakyan. Dayon ako nga nagligo, nagpangape, kag ginbuksan ang estudyo. Ginrepaso ko ang mga retrato sa akon kamera. Nagakaluhog ang akon buot sa tagsa ka laragway nga akon ginahimutadan. Apang imbes nga isaylo ko ang tanan nga files sa akon kompiyuter agod magsugod sa pag-edit, gin-delete ko ang tanan nga retrato sang dalaga. Naghulat ako sa iya samtang ginsulit-sulit sa akon pamensaron ang ibutig ko kon paano nadula ang files sang iya mga retrato. Apang nagtunod na ang adlaw; wala man gihapon nagpakita ang iya matahum nga landong.
_______________________
Si Br. Anthony Capirayan taga-Leon, Iloilo kag nagatapos sang iya Master of Fine Arts in Creative Writing sa De La Salle University, Manila.
*Tagdaug sang Ikatlo nga Padya, 2019 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Short Story -Hiligaynon.
Masaya ako na bahagi ito ng Aklatang Bayan ng SWF. Mahalaga ang librong ito bilang resource sa mga guro at mag-aaral, mga mananaliksik at iskolar, at sa mga mambabasa ng wika, panitikan, kultura, at kasaysayang Filipino. Narito ang aking maiksing blurb:
Nakalugar ang pag-iisip tungkol sa 15 sanaysay dito sa papel ng kaalaman, ang produksyon nito, ang limitasyon at gahum ng mga indibidwal, komunidad, at institusyon na umaakda sa diskurso ng ating pagiging Filipino sa panahon ng prekaridad o mga anomalya ng rehiyonal, nasyonal, internasyonal, global. Isa itong pampanitikang imbestigasyon na kumikilala sa multilingwal at multikultural na katutubo at kolonyal na kasaysayan ng ating arkipelago, saan pagdududa ang artikulasyon sa sintesis at analisis ng kanluraning impluwensya at paglalapat ng mga teorya ng mga naunang iskolar, halimbawa, sa mga tinuturing na “pambansa.” Ang bansa mismo. Lagpas na si Barrios sa binary ng rehiyon/bansa. Hindi rin siya parochial. Narito ang panitikang Bikol, Ilokano, Pampango, Waray, Sebuwano, Tagalog — maliban sa Akeanon, Hiligaynon, at Kinaray-a ng Panay. Walang pag-gloss over sa partikularidad ng vernacular at rehiyon; sa katunayan, gumigiit na “hindi makaliligtas ang bansa sa diskurso ng vernacular.” Sa ganitong pagtatanghal at pagtataya, sinusulong ni Barrios ang diskurso sa/ng lahi, uri, kasarian: isang pagsasali-sanib sa marami pang tinig lagpas sa nama-mapa at napapa-ngalanan.
"Nahapulas nia pa ini; ang pareho nga kalum-uk kag baraghal sang organsa nga barong, antes manglapyo sia, daw sa naukab ang iya dughan, kag nagtululo ang iya mga luha – daw ulan sa tag-ilinit – subong nga daw sa katapusan, naluto na gid man ang langka, nahulog sa lupa, kag nagsaylo na sa iba nga…Continue…
Sentimental ni Jonathan Davila Libre nga Artwork halin sa https://www.freepik.com. Sang magsaka sila nga duha kagina, nakayuhum ako kay bulak-bulak ang polo ni Lolo, pang-summer nga attire sa tig-ululan. Batok sa pagpangabudlay ang panit, lusok ang mata, kag kalbo ini. Sa itsura ni Lolo, ginbulubanta ko nga tibihon siya kay bangian ang iya abagà. Upod…Continue…
Timplado
