Ni JESUS C. INSILADA, Ed.D.
Litrato: James Singlador.
JESUS C. INSILADA, Ed.D., manunodlo ka English sa Alcarde Gustilo Memorial National High School, Alibunan, Calinog, Iloilo. Outstanding Teacher ka eskwelahan kag anda Division. Makaduha ka beses nagdaog sa Short Story – Hiligaynon, Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. Pinakabata nga nobelista sa magasin nga Hiligaynon (“Mga Alibangbang sa Handurawan”).
Ikaduha ko dya nga tuig nga nagatudlo ka English VII ka K to 12 nga desinyo sa kayang ka Basic Education Curriculum. Ang nahauna nga leksyon sa First Quarter may tig-ulo nga: Valuing Our Elders’ Wisdom. Sa panugod pa lang ka mga dapat tun-an sa amo dya nga asignatura, interesante dun katama, indi lang para kanakun, kundi mas dugid sa akon mga tumoruon sandig sa anda partisipasyon kag kapagsik sa pagbahinay kag pagtalakay ka mga hurobaton sa anda Learner’s Package kag sa mga hurobaton man nga anda nasalod sa baba ka anda kamal-aman.
May mga hurobaton halin sa nagkalainlain nga pamusod ka aton pungsod nga nasulat sa nagkalainlain nga pulong. Siempre pa, ang amon kalipayan kag kahulasan nagasagahay sa pagtalakay ka nagaragumo (daw sinanlag nga mais) nga hurobaton sa Kinaray-a. Nagapakilala dya nga ang MTBLE ginaintegrar sa pagtudlo ka mga asignatura sa hayskol bisan sa English nga sang-una, may Speak English Policy nga istrikto nga ginapatuman sa mga manunodlo samtang nagalatag/nagaladlad ka leksyon.
Mahambal ko gid, manggaranon ang kinaugali kag dilambong ka aton mga kamal-aman nga anda dun nadihon bag-o pa man kita ginsakop ka mga Katsila. Manggad naton dya bilang isa ka katilingban. Daw tubig sa bubon nga nagaalimbukad kag nagasagahay. Waay kahurobsan. Ginasalamin ka aton mga hurobaton ang aton mga kinaaton. Daw pag-atubang sa masinaw nga tubig. Makita ta ang aton bayhon kag nawong. Nagatighaw dya ka aton kauhaw sa pagpangita ka aton tunay nga ginhalinan kag pagkatawo.
“Ang indi magbalikid sa ana ginhalinan,
“Indi makalab-ot sa ana padulongan.”
Karang ginpamangkot ako (bilang kabahin ka paraagyan sa pagpili ka outstanding teachers sa bug-os Filipinas) kon ano ang akon mapabugal tuhoy sa mga kabataan sa uma kon ikumparar sa mga bata sa siyudad, dayon ko nga ginsabat ang anda mayad nga pagbinatasan. Matuod gid, may mga bata pa dya tana nga nagahulat sa gate agod magbuol ka bag ni Ma’am ukon mabug-at nga dara ni Sir. Nagadungok kag nagagoodmorning sa anda masumalang nga manunodlo kag mga bisita. Indi man tama ka taas ang amon NAT results, mapabugal ko gid ang amon mga kabataan dya sa uma.
“Mas labi pa sa bulawan,
Ang mayad nga pagbinatasan.”
Isa pa gid ka hurobaton tuhoy sa mayad nga pagbinatasan matigda nga nagahambal:
“Anhon ang kaaram,
Kon daramhak sa pagbinatasan.”
Indi manigar, haros tanan ka amon mga bumolutho, imol. Kalabanan ka anda mga ginikanan, mga mamumugon ukon enkargador (hay waay ti kaugalingon nga lupa nga matalauma), manogsaging (kumprador ka saging nga ginabaligya sa Dakbanwa Iloilo), ukon indi gani, nagapangamo ang nanay sa banwa kag siyudad kag ang tatay, kartap (karga-tapas ka tubo) ang obra.
Litrato: Bobby Wong, Jr. (www.postcardsfrommanila.com)
Pirme ko nga ginapahanumdom kananda, katandos lang gid ang sabat sa makasulom-od nga kaimulon. Bakas lang, Nonoy. Kaskas pa, Inday. Magpanikasog. Magpanagod ka manok agod may maihaw kag may itlog nga mabaligya. Magpananom ka saging. Kon mamunga gani, dar-i ako ka isa ukon duha ka sipi. Kon ugtan kaw, dar-i ako isa ka bulig. Baklon ko kanimo. Ibayad mo dya sa imo mga baraydan sa eskwelahan. Ibakal mo ka bag-o nga uniporme langkoy ang nagahininghining nga sapatos nga wara mahadlok sa lao. Amo dya ang akon masami nga dinalan kananda. Ginatikwang ko sanda (nga naramigan) halin sa pangpang ka suba. Agod mapiritan sanda maglukso. Kag magpanikasog sa paglangoy agod makalab-ot sa pihak nga pangpang, marapit sa katumanan ka anda mga handom.
Nakita ko ang paglaom sa anda mga mata. Ang dya nga hurobaton nagadara ka kapagsik kag bitamina sa anda lawas kag buot agod magpadayon ka sikad. Kalabanan ka mga laki ko nga tumoruon, nagasideline sa pagbiyahe traysikad kada Sabado kag Dominggo.
“Ang kabuhi daw karito nga nagabuyong:
Paidalom-paibabaw, paibabaw-paidalom.”
Wara ako nagakataka sa pagsulitsolit. Makatibawas gid kita. Pareho man lang kita nga sa adlaw-adlaw nga tanan, nagapanglaghap ka aton mga kinawara. Amo gid dya ang kabuhi. May tion nga may kasadya, may kasubo man. Kon kaisa bugana, kon kaisa ginakulang. Kon kaisa nagakadlaw, kon kaisa, nagatangis.
“Ang kasadya kag kasubo,
Kon indi kapid, magbugto.”
Katandos lang gid ang aton puhonan. Agod mabuhi kag indi magutman.
“Sa tawo nga waay nagamara ang alismod,
Waay ginakulang sa urosangon ka hingodhingod.”
Magpananom gid. Hambal ka mga mal-am, waay man kuno nagadugo ang lupa. Ti, tanom/tisuk/tibsok lang ka sanga ka balunggay kag balingahoy; sabwag ka lamigas ka tagabang, tarong, kag lunga; mahulas man lang itanom kag pabuhion ang kamote kag tangkong. Sa kahon ka taramnanan, padayon ang pagtubo ka lupo. Sa wayang, duro nga kulitis ang makutol. Sa banglid, may labog nga nagatubo, kapayas nga maipu. Sa pangpang ka suba, may uhong, ligbos, kag mayamaya nga masapwan.
“Ang nagapanagap, may makit-an;
Ang nagapakuribong, magutman.”
Nan, amo gid dya ang gusto ko hambalon, ginasulitsolit ko nga dagilon. Hay ang matamad waay gid ti mayad nga dangtan.
“Ang matamad nga tawo,
Waay nagaasenso.”
Litrato: Bobby Wong, Jr. (www.postcardsfrommanila.com)
Indi mag-igu ang sangka-oras sa amon ginahambalan. Daw tuboran ang amon mga baba diin nagailig ang mga ideya kag mga duromdumon. Ang akon mga tumoruon, kada isa may balon pirme nga hurobaton nga ana nabatian sa anda kamal-aman. Manamit ang mga hurobaton. Nagapilit sa pensar kag sa tagipusuon. Daw suman, daw ibos, daw kalamayhati.
Ginalangkag gid ako sa pagtipon ka duro nga mga hurobaton nga ginhuwad ka akon mga tumuruon nga anda man ginsalod sa daw busay nga baba ka anda kamal-aman nga merko/merka, busalian/babaylan, siruhano/siruhana ukon ordinaryo nga mga tinuga nga nagapula ang baba ka minama kag maskada, tadlong man ang likod ukon nagapamaston, itom man ukon bukay dun ang buhok.
Nagaalimbukad kag nagasagahay ang mga hurobaton sa mabinalaybayon kag madalom nga pakahulogan. Amo dya ayhan ang isa sa pinakauna nga poetic form nga pirme ginadangal ka mga tawo kato, halimbawa abi kon nagapamanggas ukon nagapangani.
“Ang lamigas nga ginpanggas,
Mamunga ka handom.”
Nahangpan ka aton kamal-aman ang kamarahalon ka paghulat, ka husto nga paghimo ka mga tikang; May paghangop sanda nga ang tanan indi mabuol sa padali kag pagpakahulas.
Kon gusto malambot ang bunga sa tuyong,
Ang kahoy indi pagtapson.
Gusto ko ipahanumdom kananda nga sa pag-eskwela (bilang halimbawa), nagakinahanglan nga mag-umpisa sa puno, sa una nga tikang, sa pag-antos, sa pagpanikasog, asta malambot ang tuyong/punta/dungkaan nga amo ang katumanan ka anda mga handom. Hambal ko, waay ti maestro kag maestra nga nagturog lang, pagbugtaw na, may lisensya dun tana sa pagtudlo, nagasuksok dun tana ka uniporme, kag nagaatubang sa mga bata. Waay ti engineer, seaman, mananabang, ukon doktor nga waay naglatas sa banas ka pagpangabudlay kag paghimakas bag-o nalambot kon ano man sanda dukaron.
Matapos ang amo dya nga turon-an, isa lang ka requirement ang ginpangayu ko sa akon mga tumoruon. Linghod pa sanda ka tama agod magdihon ka anda kaugalingon nga hurobaton. Indi isyu kanakon kon masulat dya nanda sa Kinaray-a bisan pa nga English ang amon asignatura. Obra dun da tana ka translator ang pagligwat sa urihi. Ang marahalon, makadihon sanda ka anda kaugalingon nga hurobaton, panganay nga nagailig-sagahay sa anda baratyagon.
“Where dya i-write, Sir?”
“When dya i-pass, Sir?”
Hat-on tanda mag-Ingles. Pay maintindihan ko. Nagayuhom ako sa pagsabat nga anda padayunon nga sulaton/ligwaton sa tagipusuon. Ipasa nanda dya sa anda kabataan, kag sa anda kaapuhan, kon lutu/tanang dun ang anda paghangop sa mga kamatuoran ka kabuhi kag pagkabuhi.
Filed under: DAGYAW, E-KLASRUM, HILIGAYNON, KINARAY-A, MOTHER TONGUE: KINARAY-A - HILIGAYNON Tagged: Hiligaynon, hurobaton, Iloilo, Jesus Insilada, KINARAY-A, Mother Tongue Language Based Education
